Θεόφιλος: Ο «τρελός» λαϊκός ήρωας της ελληνικής ζωγραφικής

Σαν σήμερα, στις 24 Μαρτίου του 1934, έφυγε από τη ζωή ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, κατά κόσμον Θεόφιλος Κεφαλάς, αλλά περισσότερο γνωστός ως Θεόφιλος. Ο εμβληματικός έλληνας λαϊκός ζωγράφος.

Ο Θεόφιλος ανήκει στην κατηγορία αυτή των καλλιτεχνών που η αξία τους και το έργο του αναγνωρίστηκε μετά θάνατον.

Για την ακρίβεια οι σύγχρονοι του, στην Σμύρνη, στον Βόλο και τη Λέσβο όπου γεννήθηκε και επέστρεψε κάποια χρόνια πριν τον θάνατό του, αντιμετώπιζαν τον Θεόφιλο, που κυκλοφορούσε φορώντας φουστανέλα, σε μεγάλο βαθμό περιφρονητικά με απαξίωση και χλεύη.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 15.11.1979. Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1979, με αφορμή την προσωπογραφία του Θεόφιλου που φιλοτέχνησε τη χρονιά εκείνη ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Βασίλης Πλάτανος και το περιοδικό «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ» του Νοεμβρίου του 1979 παρουσίασαν στοιχεία της «ιδιαίτερης» ζωής τους αλλά και πώς τον έβλεπαν σπουδαίοι άνθρωποι της ελληνικής τέχνης όπως ο ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης και ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης.

«Ήταν ένα μεγάλο χρέος και καλλιτεχνικό μου όνειρο, να τιμήσω αυτό το μεγάλο ζωγράφο και ποιητή» δήλωσε ο Τσαρούχης μιλώντας για την προσωπογραφία και συνέχισε αναφέροντας

«Όπως είναι γνωστό ο ίδιος ο Θεόφιλος, στα 1899, φιλοτέχνησε την αυτοπροσωπογραφία του, που ίσως να είναι το πιο παλιό του έργο που σώθηκε.

»Στις μακρόχρονες έρευνές μου και μελέτες για το Θεόφιλο, είχα την τύχη να καταγράψω και να φωτογραφήσω δυο αυτοπροσωπογραφίες του λαϊκού ζωγράφου. Και τα δυο έργα τα φωτογράφησα πριν είκοσι περίπου χρόνια».

Μία από αυτές είναι η αυτοπροσωπογραφία του φουστανελοφόρου Θεόφιλου να κρατά στο δεξί του χέρι υψωμένο σπαθί.

Κρίνοντας τον Θεόφιλο ως ζωγράφο, ο Γιάννης Τσαρούχης είχε δηλώσει στον «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ» τον Ιούλιο του 1961.

«Ο Θεόφιλος είναι ζωγράφος, και νομίζω μεγάλος ζωγράφος, γιατί μας μαθαίνει να βλέπουμε, γιατί διαλύει τη σύγχυση που δημιουργεί το τόσο δύσκολο για τους ζωγράφους ελληνικό φως. Με τον δικό του τρόπο, με τα μέσα της ζωγραφικής, μ’ όλη την ταπεινότητα του γνήσιου καλλιτέχνη, παίρνει γενναίες αποφάσεις για τα μεγάλα προβλήματα της οράσεως και της ζωγραφικής και αυτό τον κάνει ισότιμο με μεγάλους καλλιτέχνες μεγάλων εποχών της Ελλάδος.

»Μεγάλη συγκίνηση μπροστά στη ζωή, οργάνωση των ζωγραφικών στοιχείων εις το ύψος της πρωταρχικής συγκινήσεώς.  Οι ατέλειές του και τα ελαττώματά του δεν είναι κάτι που με διασκεδάζει ούτε κάτι που με εξοργίζει. Παρακάμπτω όλα αυτά, για ν’ απολαύσω την αντρική σοβαρότητα της ζωγραφικής του».

Ο «τρελός»

Ο Βασίλης Πλάτανος παρουσιάζει μια άλλη πτυχή του Θεόφιλου:

«Ο “τρέλος” λαϊκός ποιητής έβγαινε στα σοκάκια της Σμύρνης και του Βόλου με την καρναβαλίστικη ντυμασιά του, και με κείνο το λαμπερό βλέμα του από τα γαλανά του μάτια και την ονειροπαρμοσύνη του “ξετρέλαινε τον κόσμο και τα παιδιά της γειτονιάς, που τον ακολουθούσαν κι έφτιαχνε μ’ αυτά το “θίασό” του, για τις αποκριάτικες παράστασες και τα “δρώμενα” που παρουσίαζε.

»Τις Απόκριες και τις μεγάλες γιορτές, έφτιαχνε το “θίασό” του με ηθοποιού παιδιά. Τα έντυνε αρχαιοελληνικά, με περικεφαλαίες, ασπίδες όπου πάνω τους ζωγράφιζε αϊτούς και φίδια, κοντάρια, ξίφη και τη σημαία ή το λάβαρο. Έκανε σπουδαία δουλειά. Το θίασό του τον ζωγράφιζε με μπογιές. Τα πρόσωπα των “ηθοποιών”,  τα ρούχα τους, τ’ αντικείμενα που κρατούσανε.

»Αυτός έκανε πραγματικά λαϊκό θέατρο, αλλά δε βρέθηκε κανένας από τους βαθυστόχαστους μελετητές του να γράψει κάτι και γι’ αυτήν ακόμα την προσφορά του στην λαϊκή τέχνη. Κι ο ίδιος γινότανε Μεγαλέξανδρος με κοντάρι, περικεφαλαία, ασπίδα, χλαμύδα και θώρακα».

Ο Μέγας Αλέξανδρος σε έργο του Θεόφιλου

Με αυτόν τον ιδιότυπο θίασο ο Θεόφιλος παρουσίαζε παραστάσεις για παλαιούς μύθους και για περιπέτειες του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

»Κατόπιν έπαιρνε το θίασό του φωτογραφιζότανε και τις φωτογραφίες τις πουλούσε για καρτ – ποστάλ.  Και τούτο, γιατί η πενία τέχνας κατεργάζεται. Σ’ όλη του τη ζωή, σαν τον Καραγκιόζη, πεινασμένος ήταν ο Θεόφιλος.

»Κι όλο το μεράκι του πάνω στο λαϊκό θέατρο είχε χρώμα καραγκιοζίστικο, μ’ όλη τη σπουδαία τέχνη του αυτοσχεδιασμού πάνω στην υπόθεση του δρώμενου, το σκηνικό του διάκοσμο, τα κοστούμια, τα χρώματα. Κι ίσως ακόμα στο φωτισμό και τη μουσική ή το τραγούδι.

»Αυτό είναι πραγματικά Λαϊκό Θέατρο. Ο ίδιος ο λαός γίνεται δημιουργός, μελετητής, εκφραστής, θεατής. Ούτε κλίκες θιασαρχικές, αλλούτε και καθοδήγηση κρατική».

Ο Σεφέρης για τον Θεόφιλο

«Όποιος μεγάλος δημιουργός  δεν ξεκίνησε από πολύ φτηνά πράγματα, ας ρίξει πρώτος το λιθάρι», είχε αναφέρει ο Γιώργος Σεφέρης στην έκθεση έργων του Θεόφιλου το 1947, στο Βρετανικό Συμβούλιο της Αθήνας σημειώνοντας επίσης «η παρουσία του Θεόφιλου αποτελεί στιγμή ιστορική για τη ζωγραφική στην Ελλάδα».

Βασική πηγή του κειμένου αποτελεί το Ιστορικό Αρχείο των εφημερίδων «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»