Ή ειρήνη ή ισότητα

Ο Ολλανδός δεν μπορεί να κρύψει τη χαρά του. Οχι, όχι, ο Ρούτγκερ Μπρέγκμαν δεν εννοεί ότι η νόσος Covid-19 μας έκανε καλό. Ο συγγραφέας του «Ανθρωπότητα, μια απροσδόκητα αισιόδοξη ιστορία» (εκδ. Κλειδάριθμος) επισημαίνει απλώς ότι οι περισσότεροι άνθρωποι συμπεριφέρθηκαν καλά σε αυτή την πανδημία, εγκατέλειψαν τον τρόπο ζωής τους για να συμβάλουν στη βελτίωση της συλλογικής κατάστασης. «Στις ταινίες του Χόλιγουντ», λέει σε συνέντευξή του στο ένθετο Robinson της «Repubblica», «όταν γίνεται μια καταστροφή τρελαίνονται όλοι εκτός από δύο που σώζουν τον κόσμο. Εδώ συνέβη το αντίθετο. Το πρόβλημα είναι ότι τα μέσα ενημέρωσης ασχολούνται με αυτούς τους δύο που παραβιάζουν τους κανόνες και ξεχνούν τους υπόλοιπους».

Το βλέπουμε όλοι, ακόμη και οι «Financial Times», συνεχίζει ο Μπρέγκμαν: η πολιτική των τελευταίων σαράντα ετών ανατρέπεται, αν δεν έχει ήδη ανατραπεί. Νεοφιλελευθερισμός, τέλος. Περισσότερη ελπίδα. Λιγότερος ατομισμός. Νέοι ηγέτες. Ακόμη κι ο Τζο Μπάιντεν είναι νέος στο μυαλό. Ευέλικτος. Καταλαβαίνει το πνεύμα της εποχής και το ακολουθεί. Και το πνεύμα της εποχής αποτυπώνεται στο ποιοι εργαζόμενοι κρίθηκαν απαραίτητοι και εμβολιάστηκαν πρώτοι. Τίποτα διαχειριστές hedge funds, στελέχη επιχειρήσεων, μεγαλοδικηγόροι; Οχι. Οι γιατροί, οι νοσοκόμοι και οι δάσκαλοι. Ε, αυτή η αναγνώριση θα μείνει. Κάποιος που σχεδιάζει το μέλλον του θα πει: δεν είναι καλύτερα να κάνω μια δουλειά που πληρώνεται λιγότερο αλλά έχει μεγαλύτερη αναγνώριση;

Ο Αυστριακός αναλαμβάνει να μας προσγειώσει. Ο Βάλτερ Σάιντελ έκανε την έρευνα που λέγαμε, έψαξε να βρει σε ποιες στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας οι ανισότητες σημείωσαν αξιόλογη μεταβολή. Δεν είναι εύκολο βέβαια να αποτιμηθούν με ακρίβεια οι ανισότητες στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή στην Αίγυπτο των Μαμελούκων. Αλλά εκείνος έκανε ό,τι μπορούσε. Και διαπίστωσε ότι μόνο οι μεγάλες αναταραχές με υψηλό επίπεδο βίας μπορούν να οδηγήσουν σε ανακατανομή του πλούτου. Για να μειωθούν οι ανισότητες, γράφει στο καινούργιο του βιβλίο με τίτλο «Μια ιστορία των ανισοτήτων, από τη Λίθινη Εποχή στον 21ο αιώνα», χρειάζεται ένας από τους «τέσσερις ιππότες της Αποκάλυψης»: μαζικός πόλεμος, επανάσταση, χρεωκοπία του κράτους ή πανδημία. Η ειρήνη θα έχουμε λοιπόν ή ισότητα.

Ο Covid-19 ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστικά κάποιου από τους τέσσερις ιππότες; Θεωρητικά, ναι. Πρακτικά, όχι. Παλιότερα – λέει ο αυστριακός ερευνητής σε συνέντευξή του στη «Libération» -, οι πανδημίες είχαν πολύ υψηλή θνησιμότητα, η εργατική δύναμη λιγόστευε κι έτσι πληρωνόταν καλύτερα. Τώρα διαχειριζόμαστε καλύτερα τις υγειονομικές κρίσεις, ξοδεύουμε δισεκατομμύρια για να αποτρέψουμε μια μεγάλη ύφεση, παρασκευάζουμε γρηγορότερα εμβόλια. Οσο μεγαλύτερη είναι όμως η σταθερότητα, τόσο μικρότερη η αναταραχή που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μείωση των ανισοτήτων. Δεν αποκλείεται μάλιστα οι ανισότητες να αυξηθούν και λίγο αυτή τη φορά, αφού οι πιο πλούσιοι είναι και οι πιο προστατευμένοι τόσο στο υγειονομικό όσο και στο οικονομικό επίπεδο.

Θα πρέπει να περιμένουμε λοιπόν – τρόπος του λέγειν – την επόμενη κρίση. Την καταστροφή των οικοσυστημάτων από την κλιματική αλλαγή, για παράδειγμα, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πολέμους, επαναστατικά κινήματα ή καταρρεύσεις κρατών, όπως το είδαμε τα τελευταία χρόνια στη Συρία ή την Υεμένη. Τέτοιες αναταραχές που θα μειώσουν τις ανισότητες θα σημειωθούν σίγουρα τις επόμενες δεκαετίες. Σίγουρα όμως όχι στη Δύση, όπου τα κράτη παραμένουν σταθερά.

Πώς ακριβώς συμβάλλει όμως η βία στη μείωση των ανισοτήτων; «Δρα καταλυτικά στις εξισωτικές δυνάμεις της κοινωνίας», απαντά ο Σάιντελ. «Πάρτε τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους. Πώς ήταν τα πράγματα πριν από το ξέσπασμά τους; Ο Μπίσμαρκ έθεσε τις βάσεις του κοινωνικού κράτους, τα συνδικάτα και τα εργατικά κόμματα σημείωσαν επιτυχίες στο κοινωνικό πεδίο, αλλά το βάρος τους στη μείωση των ανισοτήτων ήταν μικρό. Το σοκ των πολέμων άλλαξε τα δεδομένα: η στρατολόγηση, οι ανάγκες σε εργατική δύναμη, οι καταστροφές, κατέστησαν απαραίτητα τα μέτρα ανακατανομής. Την ίδια στιγμή, ο ρόλος και η επιρροή των συνδικάτων ενισχύθηκαν».

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και τo ρωσικό παράδειγμα. Η Οκτωβριανή Επανάσταση θα είχε σίγουρα αποτύχει αν δεν είχε προηγηθεί η αναταραχή του πολέμου. Το οικονομικό σύστημα που εγκαθίδρυσε διατήρησε μια μορφή ισότητας μέχρι τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Και μετά το τέλος της σοβιετικής εποχής οι ανισότητες εκτοξεύθηκαν και πάλι. Σε ένα σύστημα βέβαια που γεννιέται σε συνθήκες βίας, και όπου η βία είναι δομική, αυτή η βία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και εναντίον εκείνων που υποστηρίζουν το καθεστώς ή επωφελούνται από τη μείωση των ανισοτήτων. Συνέβη στη Σοβιετική Ενωση, συνέβη και στην Κίνα.

Οσο για κινήματα όπως τα Κίτρινα Γιλέκα στη Γαλλία ή οι διαδηλώσεις κατά της λιτότητας στην Ελλάδα, δεν αλλάζουν τίποτα γιατί δεν είναι αρκετά βίαια. Οι κυβερνήσεις έχουν πολύ περισσότερα μέσα, είτε με την αστυνομία είτε με τις τεχνολογίες παρακολούθησης, για να διατηρούν τον έλεγχο.

Βάλτερ Σάιντελ (1966- )
Η Ιστορία δεν μας βοηθά

Από το 1984 ως το 1993, ο Σάιντελ σπούδασε Αρχαία Ιστορία και Νομισματολογία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Στη συνέχεια πέρασε από το Παρίσι και το Ινσμπρουκ, για να μετακομίσει το 1999 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σήμερα διδάσκει Αρχαία Ιστορία στο Στάνφορντ. Ενα από τα συμπεράσματα στα οποία έχει φτάσει είναι ότι όσο γερνάει ένα πολιτικό και κοινωνικό σύστημα, τόσο αυξάνονται οι ανισότητες, γιατί η σταθερότητα επιτρέπει στις ελίτ να διαχειρίζονται καλύτερα τους μηχανισμούς ελέγχου της εξουσίας. Τελικά πρέπει να διαλέξουμε, ή ειρήνη θα έχουμε ή ισότητα; «Αν πρέπει να μείνουμε σε μια φράση, ναι αυτό θα έλεγα. Μπορούμε όμως και να αρνηθούμε αυτό το δίλημμα. Στην περίπτωση αυτή, πρέπει να εφεύρουμε μη βίαια και αποτελεσματικά μέσα για τη μείωση των ανισοτήτων. Πρέπει να φανούμε πιο δημιουργικοί απ’ ό,τι είμαστε, γιατί είναι ένα έργο πιο δύσκολο απ’ όσο νομίζουμε. Δεν είναι αδύνατο, αλλά η Ιστορία δεν μας βοηθά».