Κοροναϊός : Τι μπορούν να μας μάθουν οι πανδημίες του παρελθόντος;

Η πανδημία του κοροναϊού μπορεί να είναι πρωτόγνωρη για τους ανθρώπους που τη βιώνουν, δεν αποτελεί όμως πρωτοτυπία και για την ανθρωπότητα, που έχει καταφέρει ξανά και ξανά να νικήσει ιούς και βακτήρια – χάνοντας, ωστόσο, πάντοτε σημαντικές μάχες και μεγάλο μέρος του πληθυσμού της.

Και ξέρουμε πλέον καλά, ότι η τρέχουσα πανδημία δεν θα είναι και η τελευταία. Επομένως, η εξεύρεση της κατάλληλης διαχείρισης δεν είναι αναγκαία μόνο για το παρόν, αλλά και για το μέλλον της ανθρωπότητας.

Η Άννα Νορθ, δημοσιογράφος και συγγραφέας, έχει πραγματοποιήσει στο παρελθόν τη δική της έρευνα για τις πανδημίες του παρελθόντος, με στόχο τη συγγραφή ενός από τα μυθιστορήματά της – και γράφει στους Times της Νέας Υόρκης για τα διδάγματα που θα μπορούσαμε να πάρουμε από τις επιδημίες που έχουμε ήδη αφήσει στο πολύ μακρινό παρελθόν.

Προσαρμοστικότητα

Ο Μαύρος Θάνατος, μια πανδημία που προκλήθηκε από το βακτήριο Yersinia pestis που εξαπλώθηκε στην Ασία, την Αφρική και την Ευρώπη στις αρχές του 1346, ήταν «χωρίς αμφιβολία η πιο καταστροφική υγειονομική κρίση στην καταγεγραμμένη ιστορία», σύμφωνα με τον Μαρκ Μπέιλι, ιστορικό και συγγραφέα του βιβλίου «After the Black Death: Economy, Society, and the Law in Fourteenth-Century England». Στην Αγγλία, εξόντωσε σχεδόν το μισό πληθυσμό μεταξύ του 1348 και του 1349. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, η θνησιμότητα εκτιμάται ότι κυμάνθηκε μεταξύ του 30% και του 60%. Και μόνο ο αριθμός των νεκρών αποτέλεσε τεράστιο σοκ, όμως οι επιπτώσεις της πανδημίας ήταν πολύ πιο εκτεταμένες. Όπως ανέφερε κάποτε η Μόνικα Γκριν, ιστορικός της υγείας με ειδίκευση στη Μεσαιωνική Ευρώπη, «Ποιος θα καλλιεργήσει τη σοδειά αν οι μισοί άνθρωποι πεθάνουν;»

Διαφορετικές κοινωνίες αντέδρασαν στο Μαύρο Θάνατο με διαφορετικούς τρόπους. Σε πολλές περιοχές της βορειοδυτικής Ευρώπης, όπως στη Βρετανία και στη σημερινή Ολλανδία, ο ξαφνικός θάνατος μιας τεράστιας μερίδας εργαζομένων σήμαινε ότι οι επιζήσαντες είχαν περισσότερες ευκαιρίες να εργαστούν και να αποκτήσουν δική τους γη. «Το αποτέλεσμα ήταν η αύξηση του κατά κεφαλήν πλούτου και η μείωση της ανισότητας», είχε εξηγήσει ο Μπέιλι. Από οικονομικής άποψης, τουλάχιστον, «οι απλοί άνθρωποι τα πήγαν καλύτερα».

Το αντίστροφο ίσχυσε στην ανατολική Ευρώπη, όπου οι λόρδοι άσκησαν την εξουσία τους στους αποδεκατισμένους χωρικούς για να επιβάλουν τη δουλοπαροικία, αναγκάζοντάς τους να εργαστούν με τους όρους που συνέφεραν τους γαιοκτήμονες. Εκεί, η ανισότητα παρέμεινε σταθερή ή και αυξήθηκε εξαιτίας της πανούκλας.

Υπάρχουν πολλές και αντικρουόμενες εξηγήσεις για αυτή την απόκλιση, όμως μια πιθανότητα είναι ότι «ο Μαύρος Θάνατος έτεινε να επιταχύνει προϋπάρχουσες τάσεις», όπως τη μετάβαση της βόρειας Ευρώπης από τη φεουδαρχία προς μια οικονομία της κατανάλωσης, σύμφωνα με τον Μπέιλι. Όμως αυτή η περιοχή δεν μετατράπηκε ως δια μαγείας σε παράδεισο της ισότητας μετά την πανούκλα. Η αγγλική κυβέρνηση επέβαλε πλαφόν στους μισθούς που διατηρήθηκαν μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα για να εξασφαλίσει ότι δεν θα υπάρξει μεγάλη αύξηση μισθών. Το αποτέλεσμα ήταν η εκτεταμένη κοινωνική αναταραχή που κορυφώθηκε με την Εξέγερση των Χωρικών το 1381, η οποία ένωσε ανθρώπους με πολύ διαφορετικές κοινωνικές καταβολές, που ήθελαν να εκφράσουν τη συσσωρευμένη οργή τους για την κακοδιαχείριση της οικονομίας από την κυβέρνηση, είχε εξηγήσει ο Μπέιλι.

Γενικώς, «αν η ανθεκτικότητα στο πλαίσιο της πανδημίας σημαίνει να τα βγάζεις πέρα», συνέχισε, «η οικονομική και κοινωνική ανθεκτικότητα μεταφράζεται σε προσαρμογή». Το σύγχρονο μάθημα: «Η προσαρμογή σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, σε αυτό το νέο παράδειγμα, στις νέες ευκαιρίες, είναι κρίσιμη».

Καταπολέμηση της ανισότητας

Η μετάβαση της Αγγλίας προς τη μεγαλύτερη οικονομική ισότητα μετά την πανούκλα ίσως αποτελεί εξαίρεση, αφού ιστορικά οι επιδημίες τείνουν να εντείνουν τις προϋπάρχουσες ανισότητες.

Για παράδειγμα, το 1901, όταν μια επιδημία πανούκλας ξέσπασε στη Νότια Αφρική, «χιλιάδες μαύροι Νοτιοαφρικανοί απομακρύνθηκαν παρά τη θέλησή τους από το Κέιπ Τάουν, καθώς θεωρήθηκε ότι η ελεύθερη κίνησή τους ήταν που μετέδιδε την πανούκλα στην πόλη», σύμφωνα με τον Αλεξάντρ Γουάιτ, καθηγητή κοινωνιολογίας και ιστορίας της υγείας, η δουλειά του οποίου εστιάζει στη διαχείριση των πανδημιών. Αυτός ο εξοστρακισμός άνοιξε το δρόμο για την εποχή του Απαρτχάιντ.

Και οι ΗΠΑ έχουν τη δική τους ιστορία διακρίσεων σε εποχές πανδημίας, συμπεριλαμβανομένης της στοχοποίησης των ασιατικών κοινοτήτων στις αρχές του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, κατά την περίοδο της επιδημίας πανούκλας στη Χαβάη και το Σαν Φρανσίσκο αντιστοίχως. Επιπλέον, παράδειγμα διακρίσεων στην υγεία αποτελεί και η αδιαφορία που επέδειξαν οι αρχές στην επιδημία του HIV, όταν ακόμη πιστευόταν ότι αφορούσε κυρίως την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, σύμφωνα με τον Γουάιτ. Τέτοιου είδους αποφάσεις όχι μόνο ενίσχυσαν τις ανισότητες, αλλά και λειτούργησαν ως εμπόδια για την καταπολέμηση των ασθενειών, όπως αποδεικνύει περίτρανα η ιστορία της επιδημίας του AIDS.

Στο σήμερα, οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν μια πανδημία που έχει πλήξει δυσανάλογα τις μειονότητες, που από τη μία πλευρά εργάζονται σε μεγαλύτερα ποσοστά «στην πρώτη γραμμή» και από την άλλη είναι πιθανότερο να μην έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας.

«Αν οι επιπτώσεις του ρατσισμού και της ξενοφοβίας δεν ήταν τόσο συστημικές στην κοινωνία μας, δεν αποκλείεται να είχαμε λιγότερους νεκρούς από τον κοροναϊό», δήλωσε ο Γουάιτ. «Οι προκαταλήψεις είναι εξαιρετικά επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία».

Αποδοχή της απροσδόκητης καινοτομίας

Παρά το γεγονός ότι οι πανδημίες συχνά ενισχύουν προϋπάρχουσες προκαταλήψεις και μορφές περιθωριοποίησης, σε αρκετές περιπτώσεις έχουν οδηγήσει και στην ανάδυση καινοτομιών, ιδίως στους τομείς της τέχνης, του πολιτισμού και της διασκέδασης.

Η Αρχαία Ρώμη, για παράδειγμα, μαστιζόταν από επιδημίες, οι οποίες ξεσπούσαν περίπου κάθε 10 με 15 χρόνια για μέρος του τέταρτου, του τρίτου και του δεύτερου αιώνα π.Χ., σύμφωνα με την Κάρολιν Γουάζερ, συγγραφέα και δημοσιογράφο που έχει κάνει διατριβή για τη δημόσια υγεία στη Ρώμη. Εκείνη την εποχή, η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας είχε κυρίως… θρησκευτικό χαρακτήρα, με τους Ρωμαίους να πειραματίζονται με διαφορετικές τελετές – ακόμη και με νέους θεούς – προσπαθώντας να ανακόψουν την εξάπλωση της ασθένειας. Σε μια περίπτωση, η Γουάζερ αναφέρει ότι μια επιδημία διήρκεσε τρία ολόκληρα χρόνια, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός να εξοργίζεται όλο και περισσότερο. Τότε, η Γερουσία υιοθέτησε ένα νέο, παράξενο τελετουργικό από τη βόρεια Ιταλία: «έφεραν ηθοποιούς να παίξουν». Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ιστορικό Τίτο Λίβιο, «έτσι απέκτησαν θέατρο οι Ρωμαίοι», ανέφερε η Γουάζερ – αν και αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό δεν είναι απολύτως βέβαιο.

Μια πνευματική αντίδραση στην ασθένεια που έφερε πολιτισμικές αλλαγές παρατηρήθηκε και στην Αγγλία του 14ου αιώνα. Η ανάμνηση των μαζικών τάφων του Μαύρου Θανάτου έκανε τους Άγγλους να φοβούνται ότι θα πεθάνουν χωρίς χριστιανική ταφή και θα περάσουν όλη την αιωνιότητα στο καθαρτήριο, σύμφωνα με τον Μπέιλι. Έτσι, άρχισαν να σχηματίζουν μικρές θρησκευτικές κοινότητες που ουσιαστικά λειτουργούσαν ως «ασφαλιστικοί σύλλογοι ταφής», και οι οποίοι συγκέντρωναν χρήματα προκειμένου τα μέλη τους να έχουν τη σωστή πορεία προς τον άλλο κόσμο.

Αυτές οι ομάδες διοργάνωναν γιορτές και άλλες εκδηλώσεις και σταδιακά άρχισαν να εγείρονται ανησυχίες για «την κατάχρηση της μπύρας μέσα και γύρω από την εκκλησία», είχε δηλώσει ο Μπέιλι. Έτσι, άρχισαν να δημιουργούν δικούς τους χώρους για τις εκδηλώσεις τους. Στη συνέχεια, στη διάρκεια της Μεταρρύθμισης του 16ου αιώνα, οι ομάδες αυτές διαλύθηκαν, οι χώροι τους όμως όχι: Μετατράπηκαν στις πρώτες παμπ.

Πράγματι, οι ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι η αύξηση του καταναλωτισμού και του πλούτου των απλών ανθρώπων μετά τον Μαύρο Θάνατο άνοιξαν το δρόμο για την κουλτούρα των παμπ, που παραμένει διάσημο αγγλικό χαρακτηριστικό μέχρι και σήμερα.

Φυσικά, τίποτα από τα παραπάνω δεν μπορεί να θεωρηθεί «καλή πλευρά» μιας πανδημίας – άλλωστε πολλές μορφές τέχνης και κοινωνικές αλλαγές προέκυψαν σε περιόδους υγειονομικής γαλήνης. Ωστόσο θα πρέπει να κρατήσουμε στο μυαλό μας ότι ακόμη και οι μεγαλύτερες υγειονομικές καταστροφές, ακολουθούνται από περιόδους αναγέννησης της δημιουργικότητας και της κοινωνικής ζωής.

«Οι πανδημίες αποτελούν ταυτόχρονα καταστροφή και ευκαιρία», είπε ο Μπέιλι στη Νορθ. Και στα χρόνια που έρχονται, ο πλανήτης θα έρθει αντιμέτωπος με την τραγική ευκαιρία της ανοικοδόμησης μετά το πέρας του κοροναϊού. Αν μάθουμε τα μαθήματα που έχει να μας δώσει η ιστορία, ίσως καταφέρουμε να δημιουργήσουμε έναν πιο δίκαιο, πιο συμπεριληπτικό ή ακόμη και χαρούμενο κόσμο.