Ψεύδος και λάθος

Ηάτυπη, αλλά συνάμα πάνδημα «σεβαστή» εορτή της Πρωταπριλιάς ως ημέρας του ψεύδους, τι πράγματι σημαίνει; Είναι τάχα η ημέρα που, κατ’ εξαίρεσιν της καθημερινής μας συμβίωσης με την αλήθεια, γιορτάζουμε την άρνησή της ή κυνικότατα τιμούμε ό,τι καθ΄ημέραν συνήθως πράττουμε; Ενας σχολαστικός θα όριζε την αλήθεια ως έλλειψη του ψεύδους και το ψεύδος ως απουσία της αλήθειας. Ως εκ τούτου, η λογική μας είναι καταδικασμένη να ορίζει τη μία έννοια υποχρεωτικά ως απουσία της σημασίας της άλλης.

Αλλά τι είναι αλήθεια; Το τρομερό αυτό ερώτημα ετέθη στον Χριστό από τον Ηρώδη και ο Χριστός απάντησε, ως συνήθως, «εγώ ειμί η αλήθεια». Υπ΄αυτή τη σημασία υπάρχουν τόσες αλήθειες, όσοι και οι άνθρωποι και η ανθρώπινη ιστορία είναι ένας ανελέητος αγώνας αιμάτων, εγκλημάτων, δόλων, δογματισμών, όπου μάχονται πάντα δύο αλήθειες, η καθεμιά διεκδικώντας την πραγματική σημασία της αλήθειας. Εν ονόματι της αλήθειας τους λαοί πολέμησαν και δολοφόνησαν χιλιάδες αντιπάλους, αλλοεθνείς ή ομοεθνείς και, από την άλλη, οι αντίπαλοι αμύνονταν και δολοφονούσαν εν ονόματι της δικής τους αλήθειας.

Πάντα, από την εποχή, παιδί, που άρχισα να ρωτάω τη γλώσσα και να προσπαθώ να εκμαιεύσω τα μυστικά της με είχε εντυπωσιάσει η ετυμολογική καταγωγή της αλήθειας, άλφα στερητικό και λήθη, δηλαδή η έλλειψη λήθης, λησμονιάς. Από αυτή τη γλωσσική θύρα εισέρχεσαι για να κατανοήσεις την πλατωνική θεωρία για τη γνώση. Ο μεγάλος εκείνος στοχαστής είχε οικοδομήσει τη φιλοσοφία του πάνω στη θέση πως ο άνθρωπος κάποτε, στο βαθύ παρελθόν, είχε αντικρύσει την απόλυτη γνώση και την ξέχασε, τη λησμόνησε και έκτοτε ζούσε μέσα σε μια ψευδαίσθηση, σε ένα τεράστιο, αλλά καλά δομημένο ψεύδος. Στην περίφημη παιδαγωγική του εικόνα ο άνθρωπος ήταν παγιδευμένος, δέσμιος στο βάθος ενός σπηλαίου και ήταν υποχρεωμένος να κοιτά στον τοίχο της σπηλιάς, όπου προβάλλονταν εικόνες που του έδιναν την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας. Μόνο αν κατόρθωνε να σπάσει τα δεσμά του και να δει πίσω του και πάνω, όπου και η είσοδος του σπηλαίου, και η επιθυμία του να γνωρίσει τι βρίσκεται στον «έξω κόσμο» τον κάνει να αναρριχηθεί και με μόχθο να φτάσει στο στόμιο για να βρεθεί απέναντι σε έναν τοίχο πίσω από τον οποίο ένας κουκλοπαίχτης κινούσε τις κούκλες του, ενώ στο βάθος του ουρανού ο ήλιος, στέλνοντας το φως του, έστελνε τις εικόνες στο βάθος του σπηλαίου που δημιουργούσε ό,τι ο δεσμώτης πριν άνθρωπος έβλεπε και είχε την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας. \Aρα ο άνθρωπος βρισκόταν δέσμιος σε δύο πλάνες, τις κούκλες και την εικόνα τους στο βάθος της σπηλιάς, ενώ η αλήθεια βρισκόταν πέρα από τον ουρανό, σε έναν υπερουράνιο τόπο. Εκεί κατοικούσε η Δικαιοσύνη, η αρετή των αρετών, η απόλυτη ισορροπία. «Δίκη» στα αρχαία ελληνικά σημαίνει «ισορροπία», γι’ αυτό και η εικόνα της Δικαιοσύνης ήταν μια τυφλή γυναίκα που κρατούσε ζυγό! Εκτοτε η ελληνική λέξη για το αντίθετο του ψεύδους είναι η έλλειψη λήθης, άρα και λάθους. Μόνο στην ελληνική γλώσσα υπάρχει αυτή η γλωσσική έκπληξη: λήθη, λάθος, αλήθεια. Ετσι μπορούμε να αντιληφθούμε το νόημα και την αξία της παιδείας, αφού σήμαινε την κατάλυση της λησμονιάς, της λανθασμένης αντίληψης για τον κόσμο και η επιθυμία, ο πόθος για τη γνώση του τι κρύβεται πίσω από το ψεύδος, το λάθος ή τη λησμονιά. Λησμονιά, γιατί; Διότι κάποτε, στην αυγή του κόσμου, ο άνθρωπος είχε δει την ουσία, αλλά την ξέχασε και μόνο με την επώδυνη ανάβαση, όπως στο σπήλαιο, μπορεί να φτάσει στο άνοιγμα του σπηλαίου, να ξεπεράσει και την τέχνη του κουκλοπαίχτη και να αντικρύσει κατάματα, έστω κι αν στην αρχή είναι εθισμένος στο σκοτάδι του σπηλαίου, το φως του ήλιου που τυφλώνει.

Για τον Πλάτωνα και την κληρονομιά του έως σήμερα σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο αυτό ονομάζεται Παιδεία. Οχι εκπαίδευση. Εκπαίδευση είναι τα μέσα, ο τρόπος και οι μέθοδοι για να μυηθεί κανείς στα φώτα του ηλίου της Δικαιοσύνης. Μας το στέλνει ιδιοφυώς ο Ελύτης το νόημα με τον στίχο «Της Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ»! Μια Δικαιοσύνη που αρχίζει από τη σύλληψη του Πλάτωνα, περνά από τη βυζαντινή υμνολογία («Σε προσκυνώ, τον Ηλιον της Δικαιοσύνης») και φτάνει στο σημερινό «Αξιον Εστί».

Αλλά και η Λογική του Αριστοτέλη, με την άρνηση της άρνησης των εννοιών, ελέγχεται το ψεύδος και τίθεται η αλήθεια. Αλλά θα επανέλθω σε εκείνη τη συνταρακτική σκηνή στο Πραιτώριο, όπου ο ρωμαίος ανθύπατος Ηρώδης ρωτάει τον δεσμώτη Χριστό «Τι εστί αλήθεια» και η απάντηση είναι «Εγώ ειμί η αλήθεια»! Αυτό το «Εγώ» είναι ο Θεός, o Yιός Θεού που απαντά ή ο άνθρωπος που πάσχει, σταυρώνεται και πεθαίνει και ανασταίνεται; Δεν πρόκειται, εγώ τουλάχιστον, να λύσω την απορία. Ο καθείς και τα όπλα του, ο καθείς και η πίστη του.

Εξάλλου η συμβολική ταύτιση της αλήθειας με τον Ηλιο έρχεται από την αρχαία Αίγυπτο και τον αιρετικό Φαραώ Τούθμωση τον Γ’, τον σύζυγο της Νεφερτίτ που είχε καταργήσει τα ανάκτορα των Φαραώ και είχε εγκατασταθεί στην πλινθόκτιστη κατοικία το στο Ελ Αμάρνα, είχε καταργήσει το πάνθεον και είχε ανακηρύξει μοναδικό Θεό τον Δίσκο του Ηλιου. Οι διάδοχοί του εξόρισαν τους πιστούς της αίρεσης, οι οποίοι, με οδηγό τον Ιησού του Ναυή, αυτοεξορίστηκαν, ύψωσαν στην πορεία τους στη Μικρά Ασία έναν χάλκινο Ηλιο και εγκαταστάθηκαν στην Παλαιστίνη, καθιερώνοντας τον πρώτο μονοθεϊσμό στον κόσμο. Ο Πατριάρχης τους Μωυσής, φέρνοντας τις ιδέες τους των θεϊκών εντολών, ανάμεσά τους εντέλλεται «ου ψευδομαρτυρήσεις»!

Εκτοτε έγινε στις ορθολογιστικές εποχές διάκριση ανάμεσα στο ψεύδος και το λάθος. Το πρώτο καταδικάζει η θεία και ανθρώπινη δικαιοσύνη, το δεύτερο πολεμάει η επιστήμη και η παιδεία.