Καπιταλισμός σε διαρκή κίνηση

Η εικόνα ενός τεράστιου ακινητοποιημένου πλοίου κοντέινερ στη Διώρυγα του Σουέζ και ο παγκόσμιος πανικός που δημιούργησε όχι μόνο για τη διαθεσιμότητα κρίσιμων προϊόντων (από καύσιμα και χαρτί υγείας, έως σεξουαλικά βοηθήματα όπως έσπευσαν να μας ενημερώσουν), αλλά και για τη συνολική συνθήκη της παγκόσμιας οικονομίας ήρθε να υπογραμμίσει πόσο καθοριστικές είναι για τον σύγχρονο καπιταλισμό οι παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες.

Παρότι συνηθίσαμε να θεωρούμε ως κατεξοχήν «απεδαφικοποίηση» των καπιταλιστικών οικονομικών πρακτικών τη διαρκή ροή πληροφοριών μέσα στο διαδίκτυο, που υπερβαίνει σύνορα και επιτρέπει το συντονισμό δραστηριοτήτων διασκορπισμένων στον πλανήτη, συχνά υποτιμάμε την άλλη διάσταση, που είναι η διαμόρφωση ενός καπιταλισμού σε διαρκή κίνηση, βασισμένου  σε συνεχείς ροές, αλυσίδες και κόμβους όχι μόνο πρώτων υλών αλλά και προϊόντων σε όλες τις φάσεις της κατασκευής τους, που διαμορφώνουν μια χωρικότητα των οικονομικών δραστηριοτήτων ξεπερνά σύνορα και γεωγραφικούς περιορισμούς.

Η επανάσταση στα logistics των τελευταίων δεκαετιών έχει δώσει νέα δυναμική σε αυτές τις συνεχείς ροές, καθιστώντας εφικτή μια πραγματική παγκοσμιοποίηση της παραγωγικής δραστηριότητας, αλληλοσυνδέοντας σημεία στον πλανήτη με τρόπους που υπερβαίνουν τους «δρόμους του εμπορίου». Ο συνδυασμός ανάμεσα στα σύγχρονα logistics και την παράλληλη αντίληψη του just in time management, δηλαδή την αποφυγή μεγάλων αποθεμάτων και τη διαρκή και ευέλικτη ανταπόκριση στις μεταβολές της καταναλωτικής ζήτησης, μια τομή σε σχέση με την καθετοποίηση και την «αυτάρκεια» του μεγάλου φορντικού εργοστασίου, έχει δώσει μεγαλύτερη ώθηση σε αυτή την τάση.

Διαδρομές της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και της βίας

Η απλή ύπαρξη ενός προϊόντος στα ράφια ενός καταστήματος, ή, ολοένα και περισσότερο, σε έναν ηλεκτρονικό κατάλογο διαθέσιμων προϊόντων, συγκαλύπτει την τεράστια πραγματική διαδρομή του, τόσο με την κυριολεκτική σημασία του χώρου που πρέπει να καλύψει το ίδιο και τα συστατικά του για να φτάσουν στον καταναλωτή, όσο και των πολλαπλών κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών που αποκρυσταλλώνονται στο γεγονός της παραγωγής του.

Είναι διαδρομές που συνενώνουν τις καταστροφικές περιβαλλοντικά πρακτικές των εξορυκτικών βιομηχανιών, την εργασία, συχνά σε συνθήκες ιδιαίτερα εκμεταλλευτικές, στα μεγάλα εργοστάσια της Κίνας και της Νοτιοανατολικής Ασία, την εντατικοποιημένη συνθήκη εργασίας στα μεγάλα λιμάνια (που ολοένα και περισσότερο αποτελούν χώρους διαχείρισης ενός τμήματος της παραγωγικής διαδικασίας και όχι απλώς πύλες εισόδου και εξόδου εμπορευμάτων), και όλες τις μορφές των σύγχρονων μεταφορών από τα πλοία εμπορευματοκιβωτίων, μέχρι τα φορτηγά που αναλαμβάνουν τη μεταφορά στις τεράστιες αποθήκες που μεσολαβούν πριν την άφιξη στον τελικό καταναλωτή και βέβαια τη συνεχή ροή ανθρώπων προς αυτούς τους κόμβους μέσα από τις διαδρομές της σύγχρονης μετανάστευσης.

Η διαρκής επιτήρηση

Η συνεχής αυτή ροή διαμορφώνει μια διαρκή αλληλεξάρτηση ανάμεσα στους διαφορετικούς κόμβους που πρέπει να είναι διαρκώς συντονισμένοι, ώστε η ροή να μην σταματά ποτέ, κάτι που με τη σειρά του μετασχηματίζεται σε διαρκή πίεση προς τους εργαζομένους να ανταποκριθούν σε μια συνθήκη ολοένα πιο εντατική και επισφαλή: για να μην διακυβεύεται η ροή πρώτων υλών και ενέργειας, να αυξάνεται η παραγωγικότητα στα σημεία παραγωγής, να λειτουργούν πάντα στη μέγιστη δυναμική τα λιμάνια, να μην σταματούν ποτέ οι μεταφορές, από τα πλοία και τα φορτηγά μέχρι την ψηφιακή «πανοπτική» οργάνωση της μεγάλης αποθήκης από όπου τα προϊόντα θα φτάσουν είτε στα καταστήματα είτε στον τελικό καταναλωτή. Και όλα αυτά σε μια διαδικασία διάσπαρτη στο χώρο και το χρόνο που ενοποιείται μέσα από τις ψηφιακές τεχνολογίες που επιτρέπουν την παρακολούθηση σε πραγματικό χρόνο της θέσης και κίνησης και του τελευταίου εξαρτήματος.

Ο φόβος του σαμποτάζ

Μια τέτοια συνεχής ροή και κίνηση είναι ταυτόχρονα εξαιρετικά αποτελεσματική στο να μεταφέρει πιέσεις από τον έναν κρίκο στον άλλο, υποτάσσοντας τους επιμέρους κόμβους – και τους ανθρώπους που απασχολούνται σε αυτούς – στις δυναμικές της παγκόσμιας αγοράς, αλλά και συνάμα πάρα πολύ ευάλωτη σε οτιδήποτε το αναπάντεχο μπορεί να διακόψει αυτές τις ροές. Αυτό δεν αποτυπώνεται μόνο στη διαρκή στρατηγική σημασία των «περασμάτων» του παγκόσμιου εμπορίου από τα στενά του Ορμούζ μέχρι τη Νότια Σινική Θάλασσα και, όπως διαπιστώσαμε οδυνηρά, τη Διώρυγα του Σουέζ, ή το άγχος για τις σύγχρονες μορφές «πειρατείας,  αλλά και στον διαρκή φόβο για το «σαμποτάζ», που συχνά στοχοποιεί τις προσπάθειες συνδικαλιστικής αντίστασης, είτε μιλάμε για τα sweatshops στη Νοτιοανατολική Ασία, είτε για τις μεγάλες αποθήκες της Amazon στην Ευρώπη και την Αμερική. Σε αυτό το φόντο η «ανθεκτικότητα» των εφοδιαστικών αλυσίδων μας επιστρέφει στη στρατιωτική καταγωγή των logistics από την πολεμική επιμελητεία και μεταφράζεται σε ένα ευρύ φάσμα  μέτρων «θωράκισης», από τις απειλές πολεμικών επεμβάσεων, μέχρι τους ιδιωτικούς στρατούς και τους μισθοφόρους που αναλαμβάνουν να μη διαταράσσεται αυτή η συνεχής ροή.

Ο διαρκής κίνδυνος εμπλοκής

Παρά τη συνεχή υποτίθεται ετοιμότητα για όλα τα ενδεχόμενα που εγγράφεται στη θεωρία και πρακτική των σύγχρονων  logistics, ο κίνδυνος εμπλοκής παραμένει πάντα ενεργός. Μπορεί να είναι το ξέσπασμα μιας πανδημίας στην καρδιά του παγκόσμιου εργοστασίου, μια απρόσμενη μεγάλη κακοκαιρία στο Τέξας, ένα πλοίο που κλείνει τη διώρυγα του Σουέζ, μια γεωπολιτική κρίση ή μια μεγάλη απεργία σε ένα από τα λιμάνια-κόμβους. Και τότε αποδεικνύεται πόσο δομικά επισφαλής είναι αυτή η συνεχής κίνηση.