Οι …ξεχασμένες ποικιλίες των ελληνικών βουνών

Ρόδια από τη Φούστανη, μήλα «Καρλάτ» από τα χωριά της Αριδαίας, αχλάδια «Ματρούνα» από τα Πομακοχώρια της Ροδόπης, μήλα Ζίμτσκα από τη Μύκη, κυδωνόμηλα και «Μολυβάδες» από τη Βούρμπιανη του Γράμμου, «Αρβανίτικα» μήλα από το Ελατοχώρι, μικρά βερίκοκα από τον Αετό Φλώρινας, μεγάλα κορόμηλα από τις Πρέσπες, «τούρκικες» μηλιές από την Καλύβα της Ξάνθης, πρώιμα κεράσια από τα χωριά του Βιτσίου, «Ζούπαβα» από τη Λάγκα, κοκκινόσαρκα μήλα από την Καστανερή, δαμάσκηνα «Μπέλα Σλίβα» από τις Θέρμες, φιρίκια από την Καστάνιανη, ροδάκινα από το Ξάγναντο του Παρανεστίου, μήλα «Μπλακνταβίτσα» από την κοιλάδα του Λαδοποτάμου, απίδια από τα Ριζώματα της Πιερίας.

Τα παραπάνω είναι λίγα μόνο παραδείγματα από τις εκατοντάδες τοπικές, παραδοσιακές ποικιλίες οπωροφόρων δέντρων που καταγράφηκαν στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας από την ομάδα έργου του Ecovariety.

Τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο η αξία των τοπικών, παραδοσιακών ποικιλιών των καλλιεργούμενων φυτών. Οι ποικιλίες αυτές συχνά είναι καλύτερα προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες, πιο ανθεκτικές στις ασθένειες και παράγουν καρπούς με μεγαλύτερη διατροφική αξία. Ακόμα, μπορούν να αποτελέσουν μια αναντικατάστατη πηγή γενετικού υλικού για τη βελτίωση καλλιεργούμενων ποικιλιών. Έτσι, δημιουργούνται δίκτυα, εκπονούνται έρευνες και προγράμματα για την καταγραφή και τη διάσωση των παραδοσιακών ποικιλιών, ενώ όλο και περισσότεροι παραγωγοί αποφασίζουν να τις επανεντάξουν στις καλλιέργειές τους. Ωστόσο, λίγα πράγματα έχουν γίνει ακόμα για την καταγραφή, την αξιολόγηση και τη διάσωση τοπικών ποικιλιών οπωροφόρων δέντρων.

Την ανάγκη αυτή έρχεται να υπηρετήσει το έργο Ecovariety. Η επιτόπια έρευνα πραγματοποιήθηκε εδώ και δύο χρόνια, σε 8 οικολογικά σημαντικές ορεινές περιοχές της χώρας: την Οροσειρά Ροδόπης, τα Πιέρια Όρη, το ορεινό τόξο της Αλμωπίας, τον Γράμμο, την περιοχή Βιτσίου – Πρεσπών, το Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου, τα Τζουμέρκα και τα Θεσπρωτικά όρη.

Με τη βοήθεια των ντόπιων καλλιεργητών, των προέδρων των τοπικών Κοινοτήτων, επιστημόνων και ερευνητών, καταγράφηκαν πάνω από 800 δέντρα, τα οποία ανήκουν -σύμφωνα με τις μαρτυρίες που συγκεντρώθηκαν- σε τοπικές, παραδοσιακές ποικιλίες οπωροφόρων δέντρων, όπως αχλαδιές, κερασιές, βυσσινιές, δαμασκηνιές, μηλιές, κυδωνιές, ροδιές, συκιές κ.α.

Κατά τη διάρκεια των εξορμήσεων για έρευνα στο πεδίο, οι υπεύθυνοι του έργου ανακάλυψαν οπωρώνες σε εγκαταλελειμμένους οικισμούς, απομονωμένα δέντρα σε παλιά χωράφια, αυλές και δρόμους. Τα περισσότερα δέντρα που καταγράφηκαν ήταν πολύ μεγάλης ηλικίας, ορισμένα μεγαλύτερης και από έναν αιώνα. Πολλά από αυτά έμειναν από προηγούμενους πληθυσμούς που ζούσαν στις ίδιες περιοχές, πριν τις μεγάλες ανακατατάξεις του 20ου αιώνα, ενώ άλλα τα έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες.

Σήμερα, η βιωσιμότητά τους είναι οριακή, ενώ πολλές ποικιλίες έχουν ήδη χαθεί. Μαζί τους, χάνεται όχι μόνο ένας πολύτιμος γενετικός πόρος, αλλά και ένα απόθεμα παραδοσιακής γνώσης. Οι δράσεις για την καταγραφή, διάσωση και διατήρηση αυτών των ποικιλιών είναι σήμερα πιο αναγκαίες από ποτέ. Αξίζει εδώ να σημειωθεί το έργο που κάνουν δεκάδες, ίσως εκατοντάδες «άγνωστοι» καλλιεργητές σε πολλά χωριά, οι οποίοι αναγνωρίζοντας σε αυτές τις ποικιλίες ένα κομμάτι της παράδοσής τους, προσπαθούν να τις διατηρήσουν με δικά τους μέσα.

Αυτή την περίοδο, η έρευνα συνεχίζεται στα εργαστήρια, όπου γίνεται γενετική ταυτοποίηση των φυτών που επιλέχθηκαν και αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των καρπών τους. Ταυτόχρονα, τα συνεργαζόμενα φυτώρια αναπαράγουν 5.000 δενδρύλλια από 50 περίπου επιλεγμένες ποικιλίες, συμβάλλοντας έτσι άμεσα στη διάσωση των συγκεκριμένων ποικιλιών.

Το έργο Ecovariety «Ανάδειξη τοπικών παραδοσιακών ποικιλιών και αυτοφυών οπωροφόρων δέντρων και θάμνων» πραγματοποιείται από το 2018, στο πλαίσιο της Δράσης «Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ» (ΕΠΑνΕΚ – ΕΣΠΑ), από μία ευρεία σύμπραξη επιστημονικών, ακαδημαϊκών και ιδιωτικών φορέων αποτελούμενη από το Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων – ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, το Τμήμα Τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, την εταιρία περιβαλλοντικών μελετών «Συστάδα Ο.Ε.», τα φυτώρια Agriherb και Ε. Βίτσιος, και την εταιρία πληροφορικής Verus+ Ο.Ε.