Ένα Plan S για την ελεύθερη πρόσβαση στις επιστημονικές δημοσιεύσεις

Το ζήτημα της ελεύθερης πρόσβασης στα επιστημονικά άρθρα είναι από αυτά που απασχολούν ιδιαίτερα τον επιστημονικό κόσμο. Ο λόγος είναι προφανής: η επιστημονική έρευνα στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη δυνατότητα πρόσβασης στην έρευνα αιχμής σε κάθε κλάδο και αυτή συνήθως δημοσιεύεται σε κάποιο από τα πολλά επιστημονικά περιοδικά που κυκλοφορούν.

Όμως, υπάρχει ένα πρόβλημα: πολύ μεγάλο μέρος των επιστημονικών δημοσιεύσεων και το μεγαλύτερο μέρος των δημοσιεύσεων σε περιοδικού υψηλού αντίκτυπου (high impact), δηλαδή περιοδικά μεγάλου κύρους με πλήθος παραπομπές στα άρθρα που δημοσιεύουν, δεν είναι ελεύθερα προσβάσιμο.

Αντίθετα, απαιτεί είτε να έχει κάποιος συνδρομή σε αυτό το περιοδικό, είτε να αγοράσει το άρθρο που τον ενδιαφέρει για ένα ποσό που μπορεί να φτάνει τα 35 ευρώ ανά άρθρο (δηλαδή για το δικαίωμα να το κατεβάσει σε ψηφιακή συνδρομή). Διαφορετικά πέφτει πάντα στον φραγμό του paywall.

Βεβαίως, υπάρχει  η δυνατότητα να το αναζητήσει μέσω της βιβλιοθήκης του πανεπιστημίου του – που συνήθως δίνει τη δυνατότητα στους ερευνητές που είναι συνδεδεμένοι με το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο να έχουν πρόσβαση στα επιστημονικά περιοδικά στα οποία έχει πρόσβαση.

Όμως, με την εξαίρεση λίγων πολύ μεγάλων πανεπιστημίων, τα περισσότερα ιδρύματα δεν έχουν πρόσβαση σε όλα τα επιστημονικά περιοδικά, γιατί αυτό θα αύξαινε πάρα πολύ το κόστος λειτουργίας τους. Σημειώνουμε εδώ ότι κατά παράδοση οι «ιδρυματικές» συνδρομές είναι πολύ πιο ακριβές από τις ατομικές. Επιπλέον, υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ερευνητών που δεν έχει πρόσβαση ούτε καν σε αυτές ψηφιακές συλλογές και άρα μένει σε ό,τι μπορεί να υπάρχει ελεύθερο στο διαδίκτυο. Και βέβαια όσο μετακινούμαστε προς τον Παγκόσμιο Νότο, τόσο τα πράγματα γίνονται πιο δύσκολα.

Αυτό εξηγεί άλλωστε και τη δημοφιλία ιστοσελίδων που επιτρέπουν το ξεπέρασμα των paywall ή των ψηφιακών κοινοτήτων όπου μπορεί κανείς να αναζητήσει άρθρα με τη βοήθεια όσων έχουν ήδη πρόσβαση σε αυτά.

Μπορεί να μπει paywall στη γνώση;

Όμως, όλα αυτά έχουν προκαλέσει εδώ και χρόνια μεγάλες αντιδράσεις στον επιστημονικό χώρο. Αρκετοί υποστηρίζουν ότι δεν μπορούν να μπαίνουν τέτοιοι φραγμοί στην επιστημονική γνώση, που οφείλει να είναι ελεύθερα προσβάσιμη σε όλους για να μπορεί να προχωράει η επιστημονική έρευνα. Μερικοί μάλιστα θεωρούν ότι έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία «περιφράξεων», παραπέμποντας στο πώς στην Αγγλία σταδιακά μετά τον Μεσαίωνα άρχισαν να περιφράσσονται οι μέχρι τότε κοινόχρηστες γαίες.

Οι εκπρόσωποι των εκδοτικών εταιρειών που διαχειρίζονται τα περισσότερα επιστημονικά περιοδικά επιμένουν ότι το κόστος των συνδρομών και η επί πληρωμή πρόσβαση στα άρθρα αποτελούν τον μόνο τρόπο για να μπορούν να χρηματοδοτούν το κόστος για την επιμέλεια των άρθρων, τη μορφοποίηση και φυσικά την ψηφιακή φιλοξενία και πρόσβασή τους. Σημειώνουμε εδώ ότι ο κύριος όγκος της εργασίας που περιλαμβάνει ένα επιστημονικό περιοδικό, δηλαδή η εργασία της συντακτικής επιτροπής και των επιστημόνων-κριτών που θα αναλάβουν να κρίνουν κάθε άρθρο (μια που το peer-review είναι αναπόσπαστο κομμάτι της λειτουργίας ενός περιοδικού), να διατυπώσουν μια σχετική αναφορά και να καταθέσουν τη γνώμη τους ως προς το εάν μπορεί να δημοσιευτεί, δεν πληρώνονται για την εργασία τους.

Ούτως ή άλλως, οι μεγάλοι επιστημονικοί εκδοτικοί οίκοι κατεξοχήν απευθύνονται σε πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες. Αυτό φαίνεται στις τιμές των συνδρομών αλλά και στο πώς αντιμετωπίζουν τα βιβλία και τις βιβλιοθήκες. Ουσιαστικά, προτιμούν να εκδώσουν έναν τίτλο σε πολύ ακριβή τιμή, τέτοια που π.χ. σε λίγες εκατοντάδες αντίτυπα που θα πάνε σε βιβλιοθήκες παγκοσμίως να έχουν καλύψει τα έξοδα. Αυτό με τη σειρά του έχει δημιουργήσει μια σειρά από άτυπα δίκτυα που διακινούν ψηφιακά βιβλία σε ερευνητές που ανακαλύπτουν ότι δεν έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν τα βιβλία που χρειάζονται. Και αυτό εξηγεί επίσης γιατί οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι προσπαθούν να εξασφαλίσουν ότι οι πάροχοι διαδικτύου δεν θα επιτρέπουν πρόβαση σε ιστοσελίδες όπου μπορεί κανείς να βρει τέτοια ψηφιακά ή ψηφιοποιημένα βιβλία και άρθρα.

Τι γίνεται όταν οι χορηγοί της έρευνας ζητούν ελεύθερη πρόσβαση

Το τελευταίο διάστημα πέρα από την προσπάθεια να αυξηθούν τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης (Open Access) υπάρχει πίεση και από την πλευρά μεγάλων οργανισμών που χρηματοδοτούν την έρευνα και έχουν ως προϋπόθεση την ελεύθερη πρόσβαση στα πορίσματα της έρευνας και τις δημοσιεύσεις που προκύπτουν από αυτά.

Αυτοί περιλαμβάνουν πλήθος εθνικούς ερευνητικούς φορείς, την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και μεγάλα ιδιωτικά ιδρύματα που χρηματοδοτούν έρευνες και που έχουν ως ρητό όρο στις επιχορηγήσεις που δίνουν την υποχρέωση οι ερευνητές να καταστήσουνε ελεύθερα προσβάσιμα τα πορίσματα της έρευνας, συμπεριλαμβανομένων των επιστημονικών δημοσιεύσεων που θα προκύψουν.

Το τελευταίο σημαίνει ότι είτε θα δημοσιεύσεων την έρευνά τους σε περιοδικό ελεύθερης πρόσβασης ή ότι ακόμη και ένα το δημοσιεύσουν σε συνδρομητικό περιοδικό εν συνέχει θα το τοποθετήσουν σε κάποιο αποθετήριο που θα το καθιστά ελεύθερης πρόσβασης. Και αυτό γιατί οι ίδιοι οι επιστήμονες πρέπει να δημοσιεύουν και στα υψηλού κύρους επιστημονικά συνδρομητικά περιοδικά, καθώς αυτά αναβαθμίζουν το βιογραφικό τους αλλά και το ερευνητικό προφίλ των ιδρυμάτων όπου εργαζονται.

Μάλιστα, για την προώθηση αυτού του στόχου οι συγκεκριμένοι ερευνητικοί φορείς έχουν διαμορφώσει το cOAlition S  που ακριβώς στηρίζεται στον στόχο από το 2021 όλες οι επιστημονικές δημοσιεύσεις πάνω στα αποτελέσματα έρευνας που χρηματοδοτείται από δημόσιες ή ιδιωτικές υποτροφίες που προσφέρονται από εθνικά, περιφερειακά και διεθνή συμβούλια έρευνας και χρηματοδοτικούς φορείς, πρέπει να δημοσιεύονται σε περιοδικά ελεύθερης πρόσβασης, σε πλατφόρμες ελεύθερης πρόσβασης ή να καθίστανται άμεσα διαθέσιμα χωρίς περιορισμούς μέσα από αποθετήρια ελεύθερης πρόσβασης.

Οι εκδοτικοί οίκοι αντιδρούν πολύ σε αυτό και συνήθως βάζουν περιορισμό στα δικαιώματα που έχει ένας ερευνητής να κάνει κάτι με ένα δημοσιευμένο άρθρο. Συνήθως επιτρέπουν απλώς τη διακίνηση για βραχύ διάστημα ενός αριθμού ψηφιακών αντιτύπων. Εναλλακτικά, υποστηρίζουν ότι μπορούν να καταστήσουν ελεύθερης πρόσβασης τα άρθρα, αλλά θα ζητούν από τους συγγραφείς υπέρογκα ποσά για το κόστος επιμέλειας κ.λπ. Αυτά μπορεί να φτάνουν ακόμη και τα 9500 ευρώ για μερικά από τα κορυφαία περιοδικά.

Το Plan S

Σε αυτή την πρόκληση έρχεται να απαντήσει το Plan S. Αυτό συγκεφαλαιώνει ακριβώς τη στρατηγική της ελεύθερης πρόσβασης. Στο πλαίσιο του έχει διαμορφωθεί μια ορισμένη στρατηγική για να εξασφαλιστεί η ελεύθερη πρόσβαση με τη δυνατότητα των ερευνητών να δημοσιεύουν και στα υψηλού κύρους περιοδικά με συνδρομές. Αυτή είναι η στρατηγική διατήρησης των δικαιωμάτων.

Αυτό σημαίνει να διατηρούν οι  συγγραφείς το δικαίωμα να δημοσιεύσουν ή να αποθέσουν την  τελική μορφή του άρθρου που κατέθεσαν, δηλαδή αυτή στην οποία έχουν ενσωματωθεί οι διορθώσεις και οι παρατηρήσεις των κριτών και το οποίο είναι έτοιμο για μορφοποίηση και σελιδοποίηση (Author Accepted Manuscript) ή αυτό που ονομάζεται version of record που επίσης αποτυπώνει την τελική εκδοχή ενός κειμένου. Αυτό μπορεί να γίνει με το να διεκδικούν οι συγγραφείς οι τελικές μορφές του χειρογράφου τους  να υπάγονται στην κατηγορία Creative Commons (CC BY) που είναι μια μορφή copyright όπου διατηρείται η σχέση του δημιουργού με το έργο του, όμως δεν μπαίνουν περιορισμοί στην αντιγραφή και αναδημοσίευσή του.

Οι εκδοτικοί οίκοι μέχρι τώρα αντιδρούν σε αυτή τη λύση, όμως ταυτόχρονα αρχίζουν και προσαρμόζονται στη νέα πραγματικότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι μπορεί να έχουν στους καταλόγους τους τα σημαντικότερα και υψηλότερου κύρους περιοδικά, κάτι που κάνει τους ερευνητές να αποδέχονται τους όρους τους, όμως την ίδια στιγμή χρειάζονται την έρευνα αιχμής που παράγεται από τις χρηματοδοτήσεις των φορέων που υποστηρίζουν το Plan S.  Ιδίως όταν στοιχεία δείχνουν ότι αυτοί οι φορείς έχουν υποστηρίξει περίπου το 12% των δημοσιεύσεων στα περιοδικά με τα υψηλότερα ποσοστά παραπομπών.  Και αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί προσπαθούν τρόπους να προσαρμοστούν στη νέα κατάσταση.

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η πίεση για ελεύθερη πρόσβαση θα αυξάνεται και ότι ήδη φαίνονται τα σημάδια κάποιας προσαρμογής των εκδοτικών οίκων στη νέα κατάσταση. Όσο για τα ζητήματα που αφορούν το κόστος της επιμέλειας και της φιλοξενίας των περιοδικών, μια καλύτερη συνεργασία ανάμεσα στα πανεπιστήμια, τις βιβλιοθήκες και τους ερευνητικούς φορείς θα μπορούσε να δημιουργήσει τους αναγκαίους όρους.