Το οθωμανο-βαλκανικό παρελθόν μας

Η βουλγαρικής καταγωγής καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Μαρία Τοντόροβα στην κλασική της πια μελέτη Imagining the Balkans ( (ο τίτλος του βιβλίου στην ελληνική έκδοση είναι » Η δυτική φαντασίωση των Βαλκανίων») επιχειρηματολογεί εμπεριστατωμένα και τεκμηριωμένα ότι το κατεξοχήν κοινό πολιτισμικό υπόβαθρο που συγκροτεί την ενότητα των Βαλκανίων είναι το κοινό οθωμανικό παρελθόν. Αυτό το παρελθόν, σε συνδυασμό με το προηγούμενο βυζαντινό, ουσιαστικά οδήγησε σε μια διαφοροποίηση τα Βαλκάνια από τη Δυτική Ευρώπη, διαφοροποίηση που τα κατέστησε τον κοντινό «Άλλο» και τα ενέταξε σε μια οριακή, γι’ αυτό και επικίνδυνη ζώνη ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή.

Αυτήν την οριακότητα σημείωσε με χαρακτηριστικό τρόπο και ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Samuel Huntington στο πολύ γνωστό του βιβλίο » Η σύγκρουση των πολιτισμών», όπου ορίζει τη νέα τάξη πραγμάτων σαν σύγκρουση δύο κατά βάσιν πολιτισμών, του Δυτικού χριστιανικού και του Ανατολικού ισλαμικού στη θέση του «ψυχρού πολέμου» , όπου η σύγκρουση ήταν ανάμεσα σε δύο κοινωνικοπολιτικά συστήματα, τον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό. Στη νέα τάξη, λοιπόν, πραγμάτων τα ορθόδοξα Βαλκάνια είναι ανάμεσα (in-between) στους δύο συγκρουόμενους κόσμους. Είναι και Δύση αλλά και Ανατολή, αλλά δεν είναι ούτε ακριβώς Δύση ούτε ακριβώς Ανατολή. Άλλωστε το χάσμα ( σχίσμα) ανάμεσα στην καθολική Ευρώπη και την καθ’ ημάς Ανατολή υπήρξε ιστορικά καθοριστικό ως προς τη σχέση μας με τη Δύση.

Ας δούμε, λοιπόν, τη σχέση μας (ως Βαλκάνιοι και Ρωμιοί) με το οθωμανικό πολιτισμικό υπόβαθρο, που κληρονομήσαμε και που θέλουμε βέβαια να απαλλαγούμε αλλά κομμάτι δύσκολο, γιατί πρόκειται για στοιχεία ενός πολιτισμικού ήθους, μιας συλλογικής έξης (habitus) με βαθειές ρίζες, που εκδηλώνονται τόσο στη γλώσσα μας αυτήν καθεαυτήν όσο και στη γλώσσα του σώματος.Θα μείνουμε στη γλώσσα για λόγους οικονομίας του κειμένου.

Αραδιάζω, λοιπόν, μια σειρά λέξεων, που χρησιμοποιούμε συχνότατα ακόμα και σήμερα, οι οποίες είναι λέξεις που συνδέονται με το πολιτισμικό ήθος ή έθος, το σύστημα αξιών, αυτό που θα χαρακτηρίζαμε ήθος και αισθητική της Ρωμιοσύνης: μεράκι, κέφι, χατίρι, γινάτι, ντέρτι,  μπαξίσι, ρουσφέτι,  ζακόνι, νταηλίκι, χαΐρι, ξίκι, ραχάτι, χαβάς, χαβαλές, κιαμέτι, κουρμπέτι, σιχτίρι, τσογλάνι, σεφέρι, τεμπέλης, μουστερής, μουσαφίρης, μπαταχτσής, τσαμπουκάς, μπουνταλάς, χουβαρδάς, μπαντίρης, γούρι, χαμπέρι, ζαϊρές,  χονέρι, κιντέρι, τακίμι, ταξίμι, ντελμπεντέρης, χουρσούζης, μπαγάσας, μουρντάρης, παρακεντές, τσαούσης, τσακίρης, ασίκης, ζαγάρι, τσαπράζι, κουρμπάνι, χουσμέτι, χουσμε(κ)τιάρης, χαράτσι, χαλές, κιοτής,  μαξούλι, αχμάκης,  ντελής, μιντάτι, μιράσι, μπαϊράκι, σελέμης, μπουλούκι, μιλέτι, δοβλέτι, γκιαούρης, πισμάνι, τερτίπι, τζάμπα,  τράμπα…

Αυτές και πολλές ακόμα δεν είναι απλά λέξεις. Είναι σημεία ενός συστήματος αξιών, ενός κώδικα επικοινωνίας. Είναι σύμβολα ενός ιδιαίτερου πολιτισμικού ήθους, που διαμορφώθηκε μέσα από τη συνάντηση και διασταύρωση συλλογικών νοοτροπιών στο πλαίσιο μεγάλων κοινωνικοπολιτικών οντοτήτων ( αυτοκρατοριών), όπου τα όρια είναι ασαφή και ρευστά στον χώρο και στον χρόνο. Είναι λέξεις και όροι κλειδιά, με τα οποία μπορεί να ξεκλειδώσει κανείς ιστορικά προσδιορισμένες πολιτισμικές διαδικασίες. Είναι πόρτες-είσοδοι στα μυστικά και τα μυστήρια των πολιτισμικών μορφών και εκφάνσεων. Άντε να μεταφράσεις σε οποιαδήποτε γλώσσα επακριβώς τις λέξεις: ντέρτι, κέφι, σεβντάς, μεράκι, χατίρι, χαΐρι, γούρι κ.λπ. Είναι όπως η ελληνική λέξη φιλότιμο. Μεταφράζεται;