«Ζωγράφισα τον θάνατο και απελευθερώθηκα»

Τα έργα του εικαστικού Γιώργου Χατζημιχάλη  είναι εμποτισμένα με τα βιώματα από τους χώρους που έζησε στη Μαυρομματαίων, στην Εκάλη, στο Λονδίνο, στο Παρίσι. Η δημιουργική διαδρομή του γνωστού εικαστικού κλείνει το συναισθηματικό σύμπαν που τον διαμόρφωσε και τον έφτασε στο σήμερα. Μέσα από απώλειες, συγκρούσεις αλλά και «συμπτωματικές», όπως λέει, νίκες.

Η αναδρομική έκθεσή σας, η οποία ήταν προγραμματισμένη για τον περασμένο Σεπτέμβριο στο Μουσείο Μπενάκη, μετατέθηκε για το 2023. Συνεχίζετε την προετοιμασία της;

Εργάζομαι συνεχώς στον χώρο που βλέπετε και προστίθενται νέα έργα. Ο αρχικός σχεδιασμός ήταν να συμπεριληφθούν ό,τι έκανα από το 1966 μέχρι το 2019. Δεν μπορεί να προσδιοριστεί ο ακριβής αριθμός τους γιατί – για παράδειγμα – υπάρχει ένα έργο, «Ο ζωγράφος Α.Κ., ένα μυθιστόρημα», που αποτελείται από 300 έργα.

Υπάρχουν πράγματα που δεν μπορείτε να αποτυπώσετε στην τέχνη σας;

Με ό,τι καταπιάστηκα το έκανα – καλά ή κακά. Αν δεν μου αρέσει κάτι, το πετάω. Εκείνο που με απασχολεί όμως περισσότερο είναι να συγκροτήσω έναν χώρο ο οποίος να περιστοιχίζεται από τη ζωγραφική, να δημιουργεί και να βάζει τον θεατή μέσα σε αυτή.

Θυμάστε πότε ζωγραφίσατε για πρώτη φορά;

Οχι, ούτε τι έφτιαξα. Δεν ξεχνώ όμως μια σημαντική συνάντηση που είχα. Γεννήθηκα στη Μαυρομματαίων, αλλά μετακομίσαμε στην Εκάλη όταν ο πατέρας μου βρέθηκε σε μια δύσκολη οικονομική κατάσταση. Ακούγεται ως ανέκδοτο, όμως η περιοχή δεν ήταν αυτό που είναι σήμερα. Το 1966 μέσα από κάποια σύμπτωση γνώρισα τον ζωγράφο Ανδρέα Γεωργιάδη που ήταν γνωστός ως ο Κρης (σ.σ.: Νοέμβριος 1892 – 11 Αυγούστου 1981). Ηταν καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών και νομίζω ότι την έδρα του, όταν συνταξιοδοτήθηκε, την πήρε ο Γιάννης Μόραλης. Επρόκειτο για έναν εξαιρετικό τεχνίτη, ο οποίος τη δεκαετία του ’20 είχε ταξιδέψει στην Ισπανία και στη Γαλλία και έκανε αντίγραφα από τα μουσεία, των Ρέμπραντ, Ρούμπεν, Γκρέκο και άλλων. Σε φυσικό μάλιστα μέγεθος.

Σας το εξήγησε ποτέ αυτό;

Ηταν πολέμιος της μοντέρνας τέχνης. Τους θεωρούσε απατεώνες. Ηταν ένας συντηρητικός ακαδημαϊκός.

Πώς τον γνωρίσατε;

Οταν έκανε το πορτρέτο του πατέρα μου. Καθόμουν πίσω του και τον παρακολουθούσα. Με συμπάθησε και μου έκανε και το δικό μου πορτρέτο. Κάναμε άπειρες κουβέντες για τη ζωγραφική. Αν και ήμουν μικρός, γνώριζα αρκετά πράγματα γιατί είχα διαβάσει. Επίσης, στο σχολείο μου στα Εικαστικά είχα μια καθηγήτρια, την κυρία Ιωάννα Μητσέα-Μαλάμου (σ.σ.: σύζυγος του ζωγράφου Κώστα Μαλάμου), που μας δίδασκε ζωγραφική. Εκανε καταπληκτικά ξερά παστέλ. Κάθε Παρασκευή ήμουν στην έδρα και της έδειχνα τι είχα φτιάξει. Εκείνη μου έμαθε να χρησιμοποιώ το χασαπόχαρτο, γιατί πάνω του λειτουργούσε πολύ ωραία το παστέλ. Αλλά και κανέναν από αυτούς τους δύο να μη γνώριζα, θα υπήρχε κάποιος άλλος, θα τον είχα εφεύρει.

Σας βοήθησε το περιβάλλον σας για να αναπτύξετε την κλίση σας;

Ναι, κυρίως ο πατέρας μου. Ηταν έμπορος και είχε έρθει πρόσφυγας από το Αϊβαλί. Δεν τσιγκουνεύτηκε ποτέ να μου δώσει χρήματα για να πηγαίνω στον «Ελευθερουδάκη» και να αγοράζω βιβλία τέχνης. Τον έχασα πολύ νωρίς, το 1968. Τότε ξεκίνησα να ζωγραφίζω με μανία. Μάλιστα τότε με έδιωξαν από το Κολλέγιο.

Γιατί σας απέβαλαν;

Διότι έγινα ένας αντιδραστικός μαθητής που δεν παρακολουθούσα τα μαθήματα.

Είχατε αποφασίσει τι δρόμο θα ακολουθήσετε;

Τον είχα επιλέξει πολύ προτού πεθάνει ο πατέρας μου, ο οποίος προσπάθησε να με πείσει να γίνω αρχιτέκτονας.

Συγκρουστήκατε για αυτό;

Οχι, αλλά αν ζούσε θα υπήρχε μια σύγκρουση. Θα τον έπειθα όμως. Το να θέλω να γίνω ζωγράφος ήταν μια ειλημμένη απόφαση. Αν δεν τον έχανα, δεν θα είχα αυτή την κακή πορεία στο σχολείο. Επίσης δεν θα έκανα όλα αυτά τα «μαύρα» έργα. Θα ήμουν ένας άλλος ζωγράφος, αλλά ζωγράφος θα ήμουν. Ζωγράφισα τον θάνατο και απελευθερώθηκα.

Ελευθερωθήκατε και βρήκατε τον δρόμο σας από αυτή τη σκληρή μαθητεία στο σκοτάδι. Πώς νιώσατε όταν έφυγε ο πατέρας σας;

Εγραψε μέσα μου με έναν δραματικό τρόπο. Ευτυχώς μπόρεσα και τον θρήνησα μέσα από τη ζωγραφική.

Και οι σπουδές στη ζωγραφική ξεκινούν με παράδοξο τρόπο.

Πήγα στο Λονδίνο σε ηλικία 17 ετών για να σπουδάσω χωρίς να έχω τελειώσει το γυμνάσιο. Ουσιαστικά δεν έχω απολυτήριο γυμνασίου. Η σχολή που με δέχθηκε ήταν η Hammersmith School of Art and Building με το απολυτήριο της Τετάρτης Γυμνασίου. Επειτα συνέχισα στο Saint Martin’s School of Art και για ένα διάστημα ταυτόχρονα στο City and Guilds of London Arts School.

Πότε τελειώνει ένα έργο; Οταν πιστεύετε ότι κάνατε κάτι κοντά σε αυτό που είχατε οραματιστεί;

Ουσιαστικά ένα έργο τελειώνει όταν βγει από το εργαστήριο. Μέχρι τότε είναι «ανήλικο». Είναι μια δουλειά πολύ αγχωτική, διότι έχεις κάτι στο μυαλό σου το οποίο θα πρέπει να το κάνεις εικόνα. Ο τρόπος τον οποίο θα χρησιμοποιήσεις για να βγει είναι μια διαδικασία η οποία απαιτεί σκέψη και ευρηματικότητα. Πρέπει συνεχώς να διορθώνεις. Είναι μια εργασία δύσκολη.

Πόσο δύσκολο είναι να αποχωριστεί ένας καλλιτέχνης το δημιούργημά του;

Ανοίγετε μεγάλη συζήτηση. Αν ένα έργο πουληθεί σε έναν συλλέκτη ή σε ένα μουσείο και φύγει από το εργαστήριο, εκεί το έργο ευτυχεί. Βλέπετε εκείνο το βιβλίο πίσω σας που λέει «Λεξικό Ελλήνων Ζωγράφων;» (σ.σ.: Εκδόσεις Μέλισσα, επιμελητής Στέλιος Λιδάκης). Πρόκειται για μια ιστορική έκδοση, τεσσάρων τόμων, με την οποία κωδικοποιείται η ελληνική ζωγραφική. Σκεφθείτε λοιπόν τους χιλιάδες ζωγράφους οι οποίοι συσσωρεύουν τα έργα τους στο μικρό ή μεγάλο εργαστήριό τους. Τι γίνονται αυτά τα έργα όταν φύγουν από τη ζωή;

Για τα δικά σας έχετε μεριμνήσει;

Πριν αποφασίσω να δωρίσω στο ΕΜΣΤ αρκετά έργα μου, ρώτησα τα παιδιά μου αν συμφωνούν και μου έδωσαν το πράσινο φως. Αυτά έχουν εξασφαλιστεί τουλάχιστον ως προς την αποθήκευσή τους. Αρχισα να κάνω έργα μεγάλων διαστάσεων από το 1980 και έπειτα.

Με τις μεγάλες διαστάσεις μπορούμε να πούμε διεκδίκησαν οι καλλιτέχνες μέσα από τα έργα τους τον δημόσιο χώρο. Σας απογοήτευσαν που δεν θέλησαν τα παιδιά σας να τα κρατήσουν;

Καθόλου. Αντίθετα, χάρηκα, γιατί μου είπαν την αλήθεια. Τι να τα κάνουν τόσο μεγάλα έργα;

Ο Yehuda Safran (καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Columbia) έγραψε για εσάς: «Ο Γιώργος Χατζημιχάλης ανήκει σε εκείνους που τους είναι γραφτό να ζήσουν όλο αυτό το κοσκίνισμα των ανθρώπινων πεπρωμένων, υψωμένο στη δύναμη της προσωπικής οδύσσειας». Με αφορμή αυτή την ωραία σημείωση, θα ήθελα να σας ρωτήσω αν σας επηρέασε η περιπέτεια της υγείας σας στον τρόπο που αντιμετωπίσατε την τέχνη σας.

Απολύτως. Την εποχή που ήμουν ασθενής στο Λονδίνο, ταυτοχρόνως δούλευα και έμαθα computer. Δεν μπορούσα να κάθομαι και να μην κάνω τίποτα. Οταν κάνεις χημειοθεραπείες, πας στο νοσοκομείο και επιστρέφεις σπίτι σου. Συνεχίζεις να ζεις. Στην Ελλάδα μάλιστα θυμάμαι ότι είχα αφήσει ένα ατελείωτο έργο.

Σαν σημάδι επιστροφής.

Είναι μια παράγκα. Δεν προσπάθησα να το ολοκληρώσω όταν επέστρεψα στην Ελλάδα. Το εκθέτω όμως. Το βέβαιο είναι ότι η σημερινή μου εικόνα δεν είναι αυτή που φανταζόμουν όταν ήμουν παιδί, όταν ξεκινούσα.

Θα ήταν χαρούμενο εκείνο το παιδί;

Νομίζω ναι, κυρίως γιατί εν τέλει έγινα καλλιτέχνης.

Είστε διαφορετικός άνθρωπος πια μετά από αυτό;

Φυσικά. Τότε αποφάσισα ότι θα αλλάξω πάρα πολλά πράγματα. Σκέφτηκα ότι πρέπει να δουλεύω πολύ εντατικά. Ηρθα πολύ κοντά με τον θάνατο. Είχα έναν πολύ επιθετικό καρκίνο. Ζω από λάθος. Θες δεν θες, αλλάζεις. Αποκτάς μια κακή εμπειρία, η οποία όταν τελειώσει καλά λες «είμαι πάρα πολύ τυχερός» χωρίς να το πολυσκέφτεσαι για να μην προσβάλεις αυτή την αισχρή αρρώστια. Θυμάμαι ότι πριν φύγω για το Λονδίνο, το 1998, κάναμε με την Ελευθερία (σ.σ.: Αρβανιτάκη) ένα πάρτι στο σπίτι μας. Το μόνο που δεν ήθελα τότε να γνωρίζω είναι τα νούμερα και τις στατιστικές.

Γιατί;

Εάν το γνώριζα, θα με έριχνε πολύ. Για να μη δώσουμε σημασία στις στατιστικές, δεν θα πρέπει να τις γνωρίζουμε. Ηξερα τι έχω, το παρακολουθούσα με τον γιατρό μου, είχα την οικογένειά μου. Αυτό παίζει μεγάλο ρόλο. Για να επανέλθω στην ερώτησή σας, θα πω ότι, ναι, αλλάζεις. Χωρίς μάλιστα πολλές από αυτές τις αλλαγές να τις συνειδητοποιείς. Θα ήμουν ένας άλλος άνθρωπος αν δεν είχα αρρωστήσει και θα είχα κάνει άλλα πράγματα.

Αυτή είναι η μεγάλη διδαχή;

Στην ουσία δεν υπάρχει διδαχή. Το σημαντικό είναι να επικεντρώνεσαι στις θετικές εξελίξεις της ζωής σου.

Τι πιστεύετε ότι σας έσωσε εκτός από την ιατρική αγωγή που ακολουθήσατε;

Η σύμπτωση. Ο οργανισμός μου ανταποκρίθηκε έχοντας ελάχιστες πιθανότητες. Ημουν θετικός από την αρχή. Δεν πίστεψα ότι θα πεθάνω. Βέβαια πολλοί άνθρωποι είναι έτσι και φεύγουν. Απλώς προσπάθησα τον καιρό που ήμουν άρρωστος να ζήσω κανονικά και κόντρα σε αυτό το πράγμα. Αρχισα να δουλεύω πιο εντατικά.

Πότε βγήκατε νικητής;

Μετά από αρκετά χρόνια.

Τι κάνατε όταν ο γιατρός σας σάς ενημέρωσε ότι η εξέλιξη της υγείας σας ήταν θεαματική και ανέλπιστη;

Πήγα στην ορθόδοξη εκκλησία της Moscow Road και άναψα ένα κερί.

Ηρθατε πιο κοντά στον Θεό;

Οχι, αλλά ήμουν πολύ συγκινημένος.