Ακάθιστος Ύμνος : Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια

Ο ακάθιστος ύμνος εν πάση τη ορθοδόξω Εκκλησία είναι η κορωνίς των εκκλησιαστικών ύμνων και μεγίστην έχει σημασίαν· ονομαστότατος δε τυγχάνει α’) διότι είναι ευχαριστήριος προς την Παρθένον Μαρίαν, την Θεοτόκον και Μητέρα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και Θεού ημών και διά τα εξ αυτής προελθόντα εις τον κόσμον άπαντα αγαθά· β’) διότι μετά μεγάλης ευσεβείας και λαμπρότητος καταριθμεί τα αγαθά τα εκ της ενανθρωπήσεως του Υιού και Λόγου προελθόντα εις τον κόσμον.

Ο εις ύμνον της Θεοτόκου Μαρίας ποιηθείς ύμνος ούτος άδηλον είναι πότε και υπό τίνος εποιήθη· είχε ποιηθή πρότερον ή και μετέπειτα; Το βέβαιον δ’ είναι ότι επί Ηρακλείου του Αυτοκράτορος εγένετο υπό Αβάρων και Περσών πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως, και μετά την ήτταν των πολιορκησάντων αυτήν Αβάρων και Περσών και την απαλλαγήν των κατοίκων της πόλεως από των της πολιορκίας δεινών ετελέσθη παννυχίς εις ύμνον της Θεοτόκου· λέγεται δε ότι τη προτάσει του Πατριάρχου Σεργίου και τη συναινέσει του Ηρακλείου εψάλη ο ακάθιστος ύμνος· διότι η απαλλαγή επετεύχθη τη βοηθεία της υπερμάχου στρατηγού, εις ην διά του ύμνου απέδωκαν τα ευχαριστήρια.

[…]

Αλλ’ άδηλον καθ’ ημάς, αν ο ύμνος ούτος υπήρχε τότε· βέβαιον δε δύναται να θεωρηθή ότι επί τη απαλλαγή δεν εποιήθη ούτος, διότι πάντως έδει να γίνηται λόγος τις εν τούτω ήτοι να λέγηται η ανάγκη, αλλά τοιούτον τι ουδέ υπαινίσσεται που. Βέβαιον δύναται επίσης να θεωρηθή τούτο, ότι το κοντάκιον «Τη υπερμάχω στρατηγώ…», το ως προοίμιον προτασσόμενον ήδη του ακαθίστου ύμνου, εποιήθη τότε και εψάλη πιθανώς κατά την παννυχίδα την μετά την απαλλαγήν εκ των δεινών της πολιορκίας τελεσθείσαν· μετά τούτου δε εψάλησαν και όσοι άλλοι ύμνοι υπήρχον εις τιμήν και ύμνον της Θεοτόκου· ουχί δ’ όμως ότι και εψάλη τότε και ο ακάθιστος ύμνος, όστις ουδεμίαν σχέσιν έχει προς την υπόθεσιν της πολιορκίας, ουδέ ηδύνατο εκ του προχείρου ούτος να ποιηθή και ψαλή.

[…]

Δεν είναι δ’ όμως και σαφώς γνωστόν και αποδεδειγμένον κατά τίνα χρόνον καθιερώθη να ψάλληται ο ακάθιστος ύμνος εν Σαββάτω (τη Παρασκευή εσπέρας) της Ε’ εβδομάδος των νηστειών ή πότε εκανονίσθη και εισήχθη μεταξύ των ακολουθιών της Εκκλησίας να ψάλληται ετησίως και κανονικώς, ως έχει νυν.

[…]

Ο ποιητής του ακαθίστου ύμνου είναι άγνωστος, ουδαμού δ’ εν τω ποιήματι αυτού λέγεται το όνομα, αλλ’ ουδέ υπαινίττεται που τούτο, δι’ ο άλλοι άλλην αποφαίνονται γνώμην.

[…]

Ο ακάθιστος ύμνος είναι εν μεγίστη τιμή διά την βεβαίαν προστασίαν της Θεοτόκου, και συνίσταται εξ 24 στροφών, αίτινες άρχονται κατά σειράν από των 24 στοιχείων του αλφαβήτου. Αι στροφαί αύται διαιρούνται εις τέσσαρας στάσεις, ων εκάστη συνίσταται από 6 οίκους. Οι οίκοι είναι ωδαί οκτάστιχοι, και αι μεν καταλήγουσιν εις το «Αλληλούια», αι δε διά του χαιρετισμού εις την Μαρίαν «Χαίρε, νύμφη ανύμφευτε». Εναλλάσσονται δε προς αλλήλους.

Αι 24 στροφαί, ή άλλως οίκοι καλούμενοι εν τω τριωδίω, ψάλλονται εις 4 στάσεις από 6 οίκους, τη Παρασκευή εσπέρας κατά τας τέσσαρας πρώτας εβδομάδας της μεγάλης τεσσαρακοστής (Χαιρετισμοί)· και όλος δε ο ύμνος και μόνον άπαξ τη Παρασκευή της Ε’ εβδομάδος (Ακάθιστος Ύμνος), ότε παρεμβάλλονται πολλά άλλα άσματα, ψαλμοί και αναγνώσματα.

[…]

Κοντάκιον

Ήχος πλ. δ’

Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια·

ως λυτρωθείσα των δεινών, ευχαριστήρια,

αναγράφω σοι η Πόλις σου, Θεοτόκε*·

αλλ’ ως έχουσα το κράτος απροσμάχητον**

εκ παντοίων με κινδύνων ελευθέρωσον,

ίνα κράζω σοι·

Χαίρε, νύμφη ανύμφευτε

*Η τάξις των λέξεων έχει ούτω· Θεοτόκε παρθένε, (εγώ) η πόλις σου, ως λυτρωθείσα των δεινών, αναγράφω σοι, τη Υπερμάχω στρατηγώ, τα νικητήρια ευχαριστήρια (=Θεοτόκε Παρθένε, εγώ η πόλις σου αναθέτω ύμνους ευχαριστηρίους προς σε διά την δοθείσαν νίκην· διότι διά της βοηθείας σου εσώθην από των μεγάλων συμφορών).

**επειδή έχεις την δύναμιν ανίκητον (ακαταμάχητον).

Τα ανωτέρω προέρχονται από το συγγραφικό έργο του Ευαγγέλου Κ. Κοφινιώτου «Ακάθιστος Ύμνος» (ήτοι 24 Οίκοι της Θεοτόκου), εν Αθήναις, Βασιλική Τυπογραφία Ραφτάνη – Παπαγεωργίου, 1901.

Ο Ακάθιστος Ύμνος, το λαοφιλές αυτό εγκώμιο της Θεομήτορος, ψάλλεται (ενταγμένος στο λειτουργικό πλαίσιο της ακολουθίας του Μικρού Αποδείπνου) σε όλους τους ναούς τις πέντε πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής – τις πρώτες τέσσερις τμηματικά και την πέμπτη (φέτος την Παρασκευή 16 Απριλίου) ολόκληρος.