Η ανοσία (και η διάρκειά της) μετά από νόσηση με τον νέο κορωνοϊό ή μετά τον εμβολιασμό, αυτή η άγνωστη… Ενα από τα πιο φλέγοντα ερωτήματα για τους ερευνητές ανά τον κόσμο αυτή τη στιγμή οι οποίοι προσπαθούν να ρίξουν φως στα μυστικά της ανοσολογικής απόκρισης του ανθρώπινου οργανισμού στον SARS-CoV-2 ώστε να «φωτίσουν» τελικά και τις ζωές των ταλανισμένων από την κορωνο-πανδημία δισεκατομμυρίων κατοίκων του πλανήτη.

Στην πρώτη γραμμή της σημαντικής αυτής ερευνητικής «ανοσο-μάχης» βρίσκεται ο καθηγητής του Τμήματος για τα Εμβόλια και τα Μεταδιδόμενα Νοσήματα στο διάσημο Κέντρο για την Ερευνα στον Καρκίνο Fred Hutchinson στο Σιάτλ των ΗΠΑ κ. Λεωνίδας Σταματάτος.

Η δουλειά του καθηγητή Σταματάτου και των συνεργατών του εδώ και ένα (πανδημικό) έτος μάς φέρνει πιο κοντά στη λύση της δύσκολης εξίσωσης σχετικά με το πώς αντιδρά το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου στον νέο κορωνοϊό και στα εμβόλια που αναπτύχθηκαν σε χρόνους-ρεκόρ για να τον κατατροπώσουν.

Ο δρ Σταματάτος μίλησε αποκλειστικά στο ΒΗΜΑ-Science για την τελευταία μελέτη του που δείχνει ότι στα άτομα τα οποία έχουν ήδη νοσήσει με SARS-CoV-2 μία δόση εμβολίου φαίνεται να προσφέρει κάλυψη για μεγαλύτερο διάστημα από αυτό που ορίζουν σήμερα τα πρωτόκολλα εμβολιασμού (ένα εύρημα πιθανώς καταλυτικό τη στιγμή που πολλές χώρες παλεύουν με την ανεπάρκεια στον αριθμό εμβολίων ενώ ο ιός καλπάζει), αλλά και για το εμβόλιο που θα στοχεύει πολλούς κορωνοϊούς το οποίο ετοιμάζει. Ανέφερε ότι αντιμετωπίζουμε έναν ιό που είναι ήδη ενδημικός και προέβλεψε ότι θα έχουμε μια ζωή (πολύ πιο) κανονική πιθανώς από το επόμενο έτος. Το σίγουρο είναι ότι οι έρευνες του έλληνα καθηγητή βοηθούν σημαντικά στο να φθάσει η πολυπόθητη ώρα της κανονικότητας στη ζωή μας.

Ο καθηγητής του Τμήματος για τα Εμβόλια και τα Μεταδιδόμενα Νοσήματα στο διάσημο Κέντρο για την Ερευνα στον Καρκίνο Fred Hutchinson στο Σιάτλ των ΗΠΑ κ. Λεωνίδας Σταματάτος

Ισχυρή αντισωμική αντίδραση

Πριν από μερικές ημέρες, συγκεκριμένα στις 25 Μαρτίου, ο δρ Σταματάτος και η ομάδα του δημοσίευσαν στην έγκριτη επιθεώρηση «Science» μελέτη σύμφωνα με την οποία σε άτομα που έχουν νοσήσει στο παρελθόν με SARS-CoV-2 μία μόνο δόση των mRNA εμβολίων (ως γνωστόν υπάρχουν δύο τέτοια εμβόλια, αυτό των Pfizer/BioNTech και εκείνο της Moderna) ήταν ικανή να «εκτοξεύσει» την ανοσολογική απόκριση ενάντια στον ιό έως και κατά 1.000 φορές!

Μάλιστα, όπως προέκυψε από τη μελέτη, τα αντισώματα που παρήχθησαν στο αίμα αυτών των ατόμων φάνηκε να είναι αποτελεσματικά ακόμη και ενάντια στο «σκληρό» νοτιοαφρικανικό στέλεχος του νέου κορωνοϊού, το οποίο προκαλεί ανησυχία παγκοσμίως καθώς δείχνει να διαφεύγει την ανοσολογική απόκριση σε πολλές περιπτώσεις. Οπως επεσήμανε στο ΒΗΜΑ-Science o δρ Σταματάτος, «τα αντισώματα των αναρρωσάντων από COVID-19 που έλαβαν μόνο μία δόση mRNA εμβολίου φάνηκαν να αντιδρούν, έστω και μερικώς, στις πρωτεΐνες-ακίδες ακόμη και του ιού του SARS που εμφανίστηκε το 2003 και του οποίου οι ακίδες διαφέρουν έως και κατά 50% από εκείνες του SARS-CoV-2. Αυτό μαρτυρεί μια ευρεία ανοσολογική απόκριση».

Είναι χαρακτηριστικό ότι η ισχυρή αντισωματική απόκριση στους αναρρώσαντες που έλαβαν μία δόση του εμβολίου ξεπέρασε τα επίπεδα εξουδετέρωσης (της ικανότητας δηλαδή των αντισωμάτων να μπλοκάρουν πλήρως τον ιό), τα οποία εντοπίστηκαν σε άτομα που δεν είχαν μολυνθεί προηγουμένως με τον ιό και έλαβαν δύο δόσεις εμβολίου. Το συγκεκριμένο εύρημα, σύμφωνα με τον καθηγητή, είναι εντυπωσιακό «καθώς είναι γνωστό ότι το σχήμα των δύο δόσεων εμβολίου προστατεύει από συμπτωματική νόσο το 95% των ατόμων που εμβολιάζονται».

  

Μία δόση εμβολίου αρκεί για τους αναρρώσαντες;

Ηταν πάντως αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η χορήγηση δεύτερης δόσης στα άτομα που είχαν ήδη μολυνθεί με τον νέο κορωνοϊό δεν φάνηκε να προσφέρει κάτι παραπάνω στην ανοσολογική απόκριση σε σύγκριση με την πρώτη δόση. Αυτό μαρτυρεί, όπως σημείωσε ο δρ Σταματάτος, «ότι σε ένα σημαντικό ποσοστό των αναρρωσάντων από COVID-19 μία μόνο δόση εμβολίου πιθανώς είναι αρκετή για να αποφευχθεί η επαναμόλυνση με τον ιό για διάστημα μεγαλύτερο από αυτό που επιτάσσει το πρωτόκολλο των εμβολιασμών για τα mRNA εμβόλια – δηλαδή διάστημα 21 ημερών μεταξύ των δόσεων για το εμβόλιο των Pfizer/BioNTech και 28 ημερών για το εμβόλιο της Moderna. Koινώς, θα μπορούσαμε ίσως να χορηγούμε στους αναρρώσαντες μόνο τη μία δόση του εμβολίου και να παρακολουθούμε για πόσο διάστημα έχουν ισχυρή ανοσολογική απόκριση προτού χορηγήσουμε τη δεύτερη δόση. Κάτι τέτοιο είναι πολύ χρήσιμο όταν υπάρχει πρόβλημα στην επάρκεια εμβολίων. Ωστόσο απαιτείται προσοχή καθώς στη μελέτη μας υπήρξαν δύο περιπτώσεις ανθρώπων που είχαν μολυνθεί με τον ιό αλλά ήταν πλήρως ασυμπτωματικοί, στους οποίους η ανοσολογική απόκριση μετά από μία δόση του εμβολίου δεν ήταν τόσο ισχυρή όσο εκείνη που εμφανίστηκε σε ασθενείς που είχαν παρουσιάσει συμπτώματα. Πρέπει λοιπόν να εξετάζουμε ποια άτομα είναι υποψήφια για μόνο μία δόση εμβολίου».

Η μελέτη με τα τόσο ενθαρρυντικά ευρήματα διεξήχθη σε εθελοντές από την περιοχή του Σιάτλ. Οι ερευνητές έλαβαν δείγματα αίματος από 15 εθελοντές που είχαν στο παρελθόν μολυνθεί με SARS-CoV-2 και από 13 εθελοντές που δεν είχαν μολυνθεί. Τα δείγματα ελήφθησαν πριν από τον εμβολιασμό, καθώς και μετά τη λήψη της πρώτης και της δεύτερης δόσης εμβολίου. Ο ορός του αίματος που περιείχε τα αντισώματα αναμείχθηκε στο εργαστήριο με αβλαβείς ιούς που είχαν τροποποιηθεί ώστε να φέρουν ακίδες από διαφορετικά στελέχη του νέου κορωνοϊού, συμπεριλαμβανομένων στελεχών που έχουν εμφανιστεί στη Νότια Αφρική και προκαλούν ανησυχία. Στη συνέχεια οι ερευνητές εξέτασαν κατά πόσο διαφορετικές συγκεντρώσεις των αντισωμάτων απέτρεπαν τη μόλυνση με SARS-CoV-2 ανθρώπινων κυττάρων στο εργαστήριο, τα οποία έφεραν τον υποδοχέα ACE-2 που ο ιός χρησιμοποιεί ώστε να εισέλθει στον ανθρώπινο οργανισμό.

Η ερευνητική ομάδα, όπως μας πληροφόρησε ο καθηγητής, συνεχίζει να έχει υπό παρακολούθηση την ομάδα των εθελοντών προκειμένου να ελέγξει για πόσο διάστημα θα διαρκέσει η ανοσολογική απόκριση μετά τη χορήγηση της πρώτης δόσης του εμβολίου. «Μελετούμε επίσης σε μάκρος χρόνου άτομα που έχουν λάβει δύο δόσεις για να δούμε τη διάρκεια της ανοσίας τους».

Επαγρύπνηση για τις μεταλλάξεις

Στο «μικροσκόπιό» του έχει όμως ο δρ Σταματάτος και τα παραλλαγμένα στελέχη του νέου κορωνοϊού που συνεχώς αναδύονται προκαλώντας φόβους τόσο για την περαιτέρω εξάπλωση του ιού όσο και για την αποτελεσματικότητα των εμβολίων. «Από ό,τι βλέπουμε από τις μέχρι στιγμής μελέτες μας, τα δύο mRNA εμβόλια προκαλούν ανοσολογική απόκριση τέτοια η οποία είναι αποτελεσματική ενάντια τόσο στο βρετανικό όσο και στο νοτιοαφρικανικό αλλά και στο βραζιλιάνικο στέλεχος του ιού. Ωστόσο κάθε εβδομάδα εμφανίζονται και νέα μεταλλαγμένα στελέχη που προκαλούν ανησυχία – πρόσφατα παραδείγματα τα στελέχη της Καλιφόρνιας και της Ινδίας. Συνεχίζουμε την έρευνά μας προκειμένου να ανακαλύψουμε πόσο αποτελεσματική είναι η ανοσία που προκαλείται είτε μετά από νόσηση είτε μετά από εμβολιασμό ενάντια στα μεταλλαγμένα στελέχη του νέου κορωνοϊού».

Η έρευνα συνεχίζεται λοιπόν πυρετωδώς για έναν ιό που, κατά τον καθηγητή, «είναι ήδη ενδημικός. Τουλάχιστον 130 εκατομμύρια άτομα σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν μολυνθεί με SARS-CoV-2 (οι αριθμοί των κρουσμάτων υποεκτιμώνται διεθνώς) και ο ιός αυτός φαίνεται ότι ήρθε για να μείνει, όπως συμβαίνει με πολλούς κορωνοϊούς. Κάποια στιγμή θα επιτύχουμε βέβαια συλλογική ανοσία εναντίον του». Θα χρειάζεται να εμβολιαζόμαστε για τον νέο κορωνοϊό σε σταθερή βάση, όπως συμβαίνει με τον ιό της γρίπης; «Οσο δεν γνωρίζουμε πόσο διαρκεί η ανοσία που παρέχουν τα εμβόλια ενάντια στον SARS-CoV-2, δεν θα είμαστε σε θέση να δώσουμε απάντηση σε αυτό το πραγματικά σημαντικό ερώτημα. Μπορεί να δούμε ότι τα υπάρχοντα εμβόλια παρέχουν προστασία για ένα ή δύο χρόνια και έτσι να χρειάζεται νέο εμβόλιο μετά από παρέλευση ενός τέτοιου διαστήματος. Αγκάθι όμως αποτελούν και θα εξακολουθούν να αποτελούν τα παραλλαγμένα στελέχη που συνεχώς εμφανίζονται και πιθανότατα θα επιβάλουν την προσαρμογή των εμβολίων ώστε να τα καλύπτουν. Ολα τα ενδεχόμενα αυτή τη στιγμή είναι ανοιχτά καθώς πρέπει να παρακολουθήσουμε τώρα, που οι εμβολιασμοί αποτελούν γεγονός, για πόσο διάστημα παρέχουν προστασία τα εμβόλια».

Κλείνοντας ο καθηγητής Σταματάτος θέλησε να επισημάνει ότι γίνεται μια τεράστια παγκόσμια ερευνητική προσπάθεια ενάντια στον νέο κορωνοϊό – μια προσπάθεια που οδήγησε και στην ανάπτυξη εμβολίων τόσο γρήγορα εναντίον του, γεγονός πολύ σημαντικό για να τον νικήσουμε. «Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μέχρις ότου ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού εμβολιαστεί – σύμφωνα με τα μοντέλα απαιτείται ποσοστό 60%-70% για επίτευξη συλλογικής ανοσίας, αν και αυτό μένει να αποδειχθεί στην πράξη – πρέπει να τηρούμε όλα τα μέτρα προστασίας και κοινωνικής αποστασιοποίησης». Μήπως τελικώς όμως αυτός ο ιός ήρθε για να αλλάξει για πάντα τη ζωή μας; Θα ζήσουμε ποτέ ξανά την παλιά μας κανονικότητα; «Πιστεύω ότι τελικά θα επιστρέψουμε στην παλιά μας ζωή. Ισως όχι εφέτος αλλά του χρόνου». Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι… η ζωή δικιά μας θα ‘ναι; Αλλο ένα αναπάντητο προς το παρόν μείζον κορωνο-ερώτημα. Οι μελέτες πάντως επιστημόνων όπως ο δρ Σταματάτος δίνουν ελπίδα ότι θα βρούμε όσο πιο γρήγορα γίνεται τις απαντήσεις.

INFO: O καθηγητής Σταματάτος έχει ήδη εμβολιαστεί για τον νέο κορωνοϊό και μάλιστα με ένα mRNA εμβόλιο, όπως αυτά που μελετά – έλαβε πριν από έναν μήνα και τη δεύτερη δόση του εμβολίου των Pfizer/BioNTEch. Εμφάνισε, όπως μας είπε, ελάχιστες παρενέργειες.

Σε δύο με τρία χρόνια ένα εμβόλιο για πολλούς κορωνοϊούς

Ενα από τα βασικά πεδία κορωνο-έρευνας του καθηγητή Σταματάτου σε συνεργασία με συναδέλφους του από πολλά κέντρα ανά τον κόσμο, είναι εκείνο που αφορά την πολυπόθητη ανάπτυξη ενός εμβολίου που θα είναι αποτελεσματικό ενάντια σε πολλούς κορωνοϊούς – πιθανώς και κάποιους που δεν έχουν ακόμη αναδυθεί. «Βρισκόμαστε στην αρχή της έρευνάς μας για ένα εμβόλιο “pancorona”, το οποίο θα είναι αποτελεσματικό ενάντια σε πολλούς κορωνοϊούς – σε αυτή τη φάση ανακαλύπτουμε πιθανούς στόχους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στο εμβόλιο. Είμαι αισιόδοξος για την ανάπτυξη ενός τέτοιου εμβολίου. Η αισιοδοξία μου πηγάζει από το γεγονός ότι πάρα πολλοί ερευνητές ανά τον κόσμο ασχολούνται με το συγκεκριμένο πεδίο – τα υπάρχοντα εμβόλια για τον SARS-CoV-2 αναπτύχθηκαν σε διάστημα μικρότερο του έτους – καθώς και από το ότι φαίνεται, μέσα και από δικές μας μελέτες, ότι τα εμβόλια αυτά μπορεί να προστατεύουν και από άλλους κορωνοϊούς, όπως ο ιός του SARS. Υπάρχουν περιοχές στους διαφορετικούς κορωνοϊούς που φαίνεται να είναι κοινές και μπορούμε να τις στοχεύσουμε. Εκτιμώ ότι σε δύο με τρία χρόνια θα μπορούμε να έχουμε διαθέσιμο ένα τέτοιο πολύτιμο εμβόλιο που θα στοχεύει αρκετούς κορωνοϊούς μαζί».

Μελέτη του καθηγητή και των συνεργατών του που ανέβηκε στην πλατφόρμα προδημοσίευσης BioRxiv στις 24 Μαρτίου μπορεί να αποτελέσει «πυξίδα» για τον σχεδιασμό των «καθολικών» εμβολίων για τον SARS-CoV-2. Οι ερευνητές εξέτασαν την εξουδετερωτική ικανότητα 198 διαφορετικών αντισωμάτων που εντοπίστηκαν σε δείγματα αίματος τεσσάρων ασθενών με COVID-19 και ταυτοποίησαν 14 αντισώματα που ήταν ικανά να εξουδετερώσουν τον νέο κορωνοϊό – 12 από αυτά τα εξουδετερωτικά αντισώματα στόχευαν την περιοχή πρόσδεσης του ιού στα κύτταρα-στόχους (receptor binding domain, RBD), η οποία βρίσκεται στην πρωτεΐνη-ακίδα του. Μάλιστα τρία από τα 12 ισχυρά αντισώματα καθώς και ένα τέταρτο το οποίο στόχευε μια άλλη περιοχή της πρωτεΐνης-ακίδας του ιού, ήταν σε θέση να εξουδετερώσουν τόσο το νοτιοαφρικανικό στέλεχος του ιού όσο και τον ιό του SARS του 2003. Αυτό το νέο είναι ιδιαιτέρως καλό, καθώς τα συγκεκριμένα αντισώματα που φαίνεται ότι μπορούν να εξουδετερώσουν πολλά στελέχη του ιού ταυτοχρόνως δείχνουν τον δρόμο του «καθολικού» εμβολίου για τους κορωνοϊούς.

Who is who

O καθηγητής στο Τμήμα για τα Εμβόλια και τα Μεταδιδόμενα Νοσήματα στο Κέντρο για την Ερευνα στον Καρκίνο Fred Hutchinson στο Σιάτλ των ΗΠΑ κ. Λεωνίδας Σταματάτος (Leo, όπως τον αποκαλούν μετά από δεκαετίες διαμονής στις ΗΠΑ) γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα, όπου και έζησε μέχρι τα 18 έτη του.

Εφυγε για σπουδές αρχικώς στην Ευρώπη – έλαβε το πρώτο πτυχίο του στη Βιοχημεία από το Πανεπιστήμιο της Ορλεάνης στη Γαλλία το 1982 και ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές σπουδές του στην Οργανική Χημεία στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού ΧΙ το 1983. Το επόμενο βήμα στην ακαδημαϊκή πορεία του έγινε στον Καναδά, όπου και εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή του στη Βιοχημεία στο Πανεπιστήμιο Μακ Γκιλ του Μόντρεαλ. Τα τελευταία 30 και πλέον έτη ζει και εργάζεται στις ΗΠΑ – έχοντας περάσει από ακαδημαϊκές θέσεις στο Σαν Φρανσίσκο και στη Νέα Υόρκη, σήμερα εκτός από καθηγητής στο Fred Hutch είναι και συνεργάτης καθηγητής στο Τμήμα για την Παγκόσμια Υγεία του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ.

Mε την ομάδα του «βουτά» στα άδυτα της ανοσολογικής απόκρισης του ανθρώπινου οργανισμού μετά από λοίμωξη με διαφορετικά παθογόνα αλλά και μετά τον εμβολιασμό με διαφορετικά εμβόλια. Χρησιμοποιώντας διαφορετικές πειραματικές προσεγγίσεις διερευνά επίσης τρόπους ενεργοποίησης των Β κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος ώστε να παράγουν αντισώματα ικανά να εξολοθρεύσουν τον εκάστοτε ιό-«στόχο».

Μεγάλο μέρος της ερευνητικής δουλειάς του δρος Σταματάτου επικεντρώνεται εδώ και χρόνια στον ιό ΗΙV του ΑΙDS: ο ίδιος και η ομάδα του προσπαθούν να «ωθήσουν» τα Β κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος να παράγουν αντισώματα τα οποία θα προσφέρουν διαρκή προστασία ενάντια σε αυτόν τον «δύσκολο» για τους επιστήμονες ιό που είναι «εξπέρ» στο να ξεφεύγει από τα εμβόλια εξαιτίας της ταχείας μετάλλαξής του. Από τότε που η πανδημία του νέου κορωνοϊού έχει ενσκήψει επάνω στην ανθρωπότητα, ο καθηγητής διεξάγει άκρως ενδιαφέρουσες μελέτες σχετικά με την ανοσολογική απόκριση στον SARS-CoV-2 είτε ύστερα από νόσηση είτε ύστερα από εμβολιασμό.
Και συνεχίζει ακάθεκτος για το καλό όλων μας…

Έντυπη έκδοση Το Βήμα

Headlines