Σαχνίσι: Ένα κομψοτέχνημα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής

Τα μπαλκόνια τύπου χαγιάτι ή αλλιώς σαχνίσι ή σαχνισιά όταν έχουν τη μορφή κλειστού εξώστη, χαρακτηρίζουν πολλά παραδοσιακά σπίτια Βαλκανικής και Μικρασιατικής αρχιτεκτονικής. Στην Ευρώπη είναι γνωστά ως erker, -γερμανικός όρος-  στις σύγχρονες κατοικίες των Η.Π.Α αναφέρονται ως bay windows, μιας και συνήθως έχουν την τυπολογία κλειστών εξώστων με τζαμαρίες.

Το σαχνίσι έιναι μια ξύλινη προεξοχή περίπου ενός μέτρου πλάτους στους ορόφους των κατοικιών, μπροστά στις προσόψεις τους, που συνήθως στηριζόταν σε ξύλινα δοκάρια τύπου αντηρίδες, και χρησίμευε κυρίως για τον έλεγχο του σπιτιού και του δρόμου.

Αυτού του είδους το μπαλκόνι, εξυπηρετούσε επίσης και την καλύτερη λειτουργικότητα των κατοικιών εφόσον  βοηθούσε στον αερισμό-δροσισμό και στο φωτισμό, για αυτό και πολλές φορές αναφέρεται και ως ηλιακός.

Στην Ελλάδα, το σαχνίσι εμφανίστηκε κυρίως τη δεκαετία του 1920-1930, τα πλείστα εκ των οποίων βρίσκονται στη Βόρεια Ελλάδα, μάλλον γιατί Νότια είναι καλύτερες οι κλιματολογικές συνθήκες οπότε προσφέρονταν οι υπαίθριες αυλές και δε χρειαζόταν η κατασκευή των ημιυπαίθριων σκεπαστών αυτών μπαλκονιών.

Όσον αφορά την τυπολογία τους, οι πολυκατοικίες με προεξοχές μέχρι και 140εκ. από το επίπεδο της όψης, λέγεται ότι προορίζονταν για τους εύπορους, την αστική τάξη, αφού ήταν πιο άνετες και πιο ευήλιες.

Ωστόσο, επί δικτατορίας Ιωάννη Μεταξά, υπήρξε νομοθεσία που περιόρισε τις προεξοχές των μπαλκονιών στα 40εκατοστά, πράγμα που τις καθιστούσε δυσδιάκριτες και δυσλειτουργικές. Αυτή η νομοθετική αλλαγή του 1937, φανέρωνε τότε την επίδραση από τον ιταλικό ρασιοναλισμό – μοντερνισμό, ενώ αργότερα το 1973 ο γενικός οικοδομικός κανονισμός καταργούσε τις προεξοχές πέραν της οικοδομικής γραμμής.

Η ιστορία και η προέλευση

Η λέξη σαχνισί (= κάθισμα του σάχη) έχει περσική προέλευση, έχει όμως περιληφθεί και στην τουρκική οικοδομική ορολογία και σημαίνει την μικρή προεξοχή που προορίζεται για να καθίσει κανείς και να δει έξω.

Ο όρος έρκερ (erker) έχει επικρατήσει πλέον στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, ενώ στις σύγχρονες κατοικίες των ΗΠΑ το βρίσκουμε με το όνομα Bay Window (προεξέχον παράθυρο).

Η δημιουργία σαχνισιών είναι πολύ παλιό λειτουργικό και μορφολογικό στοιχείο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που διατηρείται μέχρι σήμερα, στα Βαλκάνια, στον Μικρασιατικό χώρο και στην Μέση Ανατολή.
Την εφαρμογή του σαχνισιού επέβαλε η ανάγκη της προέκτασης των εσωτερικών χώρων, για πληρέστερη λειτουργικότητα της κατοικίας.

Αλλά και λόγοι κοινωνικοί συντέλεσαν στην δημιουργία του. Μισοκρυμμένες στα δρύφακτα, οι γυναίκες του σπιτιού παρακολουθούσαν αυτά που συνέβαιναν στον δρόμο. Οι κατασκευές αυτές ήταν ιδιαίτερα χρήσιμες για ανάπαυση και δροσιά των ενοίκων του σπιτιού.

Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον όσων αφορά την κατασκευή του πατώματος παρατηρείται στο τελευταίο πάτωμα, στα μέρη εκείνα που προβάλλουν από τις οικοδομικές γραμμές με την μορφή κλειστού εξώστη. Στις περιοχές αυτές οι περαστές, που γεφυρώνουν τα ανοίγματα ανάμεσα στους τοίχους, βγαίνουν έξω με τη μορφή προβόλου.

Τα είδη του σαχνισιού στο Πήλιο

Στο Πήλιο εφαρμόστηκαν τρία συστήματα κατασκευής των ξύλινων προβόλων : με εκφορά επάλληλων ξύλινων φουρουσιών με αντιστήριξη με αντηρίδες και με συνδυασμό των δύο προηγούμενων.  Από τα πρώτα χρόνια του 19ου αι. η χρήση των αντηρίδων ατονεί στο Πήλιο και επικρατεί πλέον το σύστημα της εκφοράς των επάλληλων δοκών.

Οι πρόβολοι μικραίνουν, συγκριτικά με παλαιότερα όπου στηρίζονταν και από αντηρίδες, με μέγιστο άνοιγμα σπάνια μεγαλύτερο από 60εκ. και το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί το νεότερο αυτό σύστημα από το παλιό είναι η προβολή της κάθε βαθμίδας είναι σταθερή μικρή και λοξότμητη, με απλά πελεκήματα και εγκοπές στην απόληξη των δοκών, ώστε η οριογραμμή του συνόλου να είναι σχεδόν συνεχής, με αρκετά μεγαλύτερη κλίση από παλιά.

Το σαχνισί το οποίο συναντήσαμε και μελετήσαμε περιλαμβάνεται σε αυτή την  κατηγορίας και συγκεκριμένα είναι γωνιακό με εκφορά τριών φουρουσιών.

Έχει μεγάλα ανοίγματα, η ανώτατη βαθμίδα προκύπτει από πραγματικό δοκάρι πατώματος, ενώ οι κατώτερες είναι συνήθως κοντά προσκέφαλα, που ελάχιστα εισέχουν στο εσωτερικό του κτιρίου. Στη γωνία του προβόλου γενικεύεται η χρήση διαγωνίου ξύλου στην ανώτατη βαθμίδα, κατάλληλα διαλεγμένου, στραβού, ώστε να χαμηλώνει στο εσωτερικό του κτιρίου και να δέχεται πάνω του σαν αντίβαρο τα δοκάρια του πατώματος.

Οι βαθμίδες των φουρουσιών συνδέονται μεταξύ τους, στην άκρη τους, με ισχυρά καδρόνια, που εμποδίζουν την ολίσθηση των επάλληλων ξύλων.

Το πλάτος της προβολής φτάνει το 1-1,30μ., ενώ πολλές φορές τοποθετούν συμπληρωματικές αντηρίδες στα δύο ακραία δοκάρια που φέρουν τους πλευρικούς τοίχους του σαχνισιού.

Όσον αφορά τον σκελετό στο σαχνισί, πρόκειται για ξύλινο σκελετό που αποτελείται από σύστημα οριζόντιων και κατακόρυφων μελών συνδεδεμένων σε ένα σύνολο που συνιστά την υποδομή των ελαφρών τοίχων, των λεγόμενων τσατμάδων, οι οποίοι αποτελούνταν είτε από πλεγμένα καλάμια ή άχυρα η ξύλα πολύ μικρής διατομής με χρήση λάσπης ως συνδετικό υλικό.