Πάσχα Ελλήνων

Αν και το θρησκευτικό νόημα της εορτής του Πάσχα είναι κοινό στον κόσμο της Χριστιανοσύνης, εν τούτοις οι διάφοροι λαοί βιώνουν τον εορτασμό με τον δικό τους ιδιαίτερο τρόπο, που αντανακλά, ανάμεσα στα άλλα, και τις ιστορικές τους εμπειρίες. Το γεγονός ότι για εμάς τους Έλληνες το Πάσχα είναι η πιο λαμπρή λατρευτικά και γενικότερα εθιμικά γιορτή, γεγονός που δεν ισχύει για τους καθολικούς, δεν είναι δυνατόν να μην έχει να κάνει, εκτός των άλλων, και με τα ιστορικά βιώματα του λαού.

Σε τούτο το μικρό σημείωμα θα προσπαθήσω να συνδέσω κάποιες πτυχές του δράματος της νεκρανάστασης, όπως αυτό επιτελείται στην ελληνορθόδοξη παράδοση, όχι με τα θεολογικά και τα κατεξοχήν λαογραφικά δεδομένα, αλλά με κάποιες διαστάσεις που άπτονται της ίδιας της ιστορίας.

Θα μπορούσε να ξεκινήσει κανείς μια τέτοια προσέγγιση με μια υπόθεση εργασίας που θα υιοθετούσε μιαν αντιστοιχία ανάμεσα στα πάθη του Χριστού και τα πάθη του έθνους σύμφωνα με τ «εθνική μυθιστορία».
Έτσι, θα μπορούσε κανείς να προσεγγίσει, παραδείγματος χάριν, τις διαστάσεις που παίρνει στη λαϊκή αντίληψη ο θάνατος ενός ήρωα στον ανθό της νιότης του και μάλιστα την ώρα «π’ ανθίζουν τα κλαδιά και βγάζει η γης χορτάρι» ή το μοιρολόι της χαροκαμένης μάνας, μεταθέτοντας το ενδιαφέρον από το θεολογικό στο λαογραφικό πλαίσιο.

Είναι κοινός τόπος στη λαογραφική βιβλιογραφία πως ο «λαϊκός άνθρωπος» βιώνει με τον δικό του τρόπο το θείο δράμα, έναν τρόπο που απηχεί και τα δικά του πάθη, τα ιστορικά πάθη της συλλογικότητας στην οποία ανήκει, δηλαδή του έθνους. Ο τρόπος με τον οποίον θρηνεί τη σταύρωση του Χριστού απηχεί την επανειλημμένη βίωση της θανάτωσης της νεότητας σε πραγματικό και συμβολικό επίπεδο, ο οποίος  εκφράζεται με ανθρώπινους τόνους σπαραγμού και οδύνης, για να οδηγηθεί στη λύτρωση, έστω και με τη μορφή του λαϊκού δρωμένου. Ο ελληνικός λαός έχει θρηνήσει ιστορικά μια πλειάδα θανάτων νέων ηρώων στη διαχρονική του πορεία, έτσι που μπορεί να υποστηρίξει κανείς πως στο θάνατο του Χριστού συμπυκνώνεται όλη αυτή η ιστορική εμπειρία, όπως αυτή αποτυπώνεται και αναπαράγεται στο συνολικό εθνικό αφήγημα.

Η Παναγία, από την άλλη πλευρά, η χαροκαμένη μάνα του Χριστού, δεν μπορεί παρά να εκφράζει το συλλογικό πρότυπο της ελληνίδας μάνας, η οποία ως «τεκούσα» τον ήρωα είναι η πιο άμεσα πληττόμενη. Το μοιρολόι της Παναγιάς είναι ένα τυπικό λαϊκό μοιρολόι, ένα θρηνητικό άσμα, σαν όλα εκείνα που λένε οι μανάδες στα παλικάρια που παίρνει ο Χάρος. Η Παναγία είναι η κάθε μάνα αλλά και η ίδια η μητέρα πατρίδα. Αν παραστεί κάποιος σε μια επιτέλεση μοιρολογιού της Παναγιάς, εύκολα θα νιώσει ότι οι μοιρολογίστρες θρηνούν στο πρόσωπο του Χριστού το θάνατο όλων των παλικαριών ηρώων που έφυγαν πάνω στον ανθό της νιότης και ιδιαίτερα εκείνων που θυσιάστηκαν.

Παρότι το μοτίβο της θανάτωσης των ηρώων ή θεϊκών υπάρξεων στον ανθό της νιότης είναι οικουμενικό στις παραδόσεις των λαών, όπως μας δίδαξε ο μεγάλος εθνολόγος James Frazer, η προσαρμογή του στα ιστορικά δεδομένα της κάθε περίπτωσης είναι κανόνας. Έτσι, στην ελληνική περίπτωση το πάντρεμα της θρησκείας με το ιστορικό βίωμα του λαού γέννησε «ήθη και έθιμα», η μελέτη των οποίων βοηθά τη συλλογική μας αυτογνωσία.