Tι είναι οι βιοδείκτες και πώς συμβάλλουν στην εξατομικευμένη θεραπεία του καρκίνου

Γιάννης Μούντζιος MD, MSc, PhD
Παθολόγος Ογκολόγος
Διευθυντής Δ’ Ογκολογικής Κλινικής και Μονάδας Κλινικών Μελετών
Νοσοκομείο Ερρίκος Ντυνάν

Ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, ακούμε ότι πολλές μορφές καρκίνου μετατρέπονται πλέον σε χρόνιες ασθένειες, με την επιστήμη να καταφέρνει να εξασφαλίζει ποιοτικά χρόνια ζωής για τους ασθενείς. Εδώ και περίπου μια δεκαετία είναι ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχει ένας καρκίνος του πνεύμονα, δεν υπάρχει ένας καρκίνος του μαστού και ούτω καθεξής… Ακόμη και οι τύποι που είναι ιστολογικά ίδιοι – αυτό που λέμε π.χ. αδενοκαρκίνωμα  ή πλακώδες καρκίνωμα – δεν είναι το ίδιο από ασθενή σε ασθενή.  Ο όγκος κάθε ασθενή έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά και μπορεί καρκίνοι με το ίδιο όνομα να έχουν διαφορετικά βιολογικά χαρακτηριστικά. Όπως επίσης και το ανάποδο, δηλαδή διαφορετικού τύπου καρκίνοι σε δύο ανθρώπους να έχουν κάποιο κοινό μοριακό χαρακτηριστικό. Δηλαδή για παράδειγμα, μπορεί μια γυναίκα με καρκίνο του στήθους και ένας άνδρας με καρκίνο του προστάτη να έχουν την ίδια μετάλλαξη. Όταν λέμε βιοδείκτες, εννοούμε ακριβώς αυτό το πράγμα, δηλαδή την παρουσία μιας μετάλλαξης στο DNA του όγκου που προσδίδει στον όγκο ευαισθησία σε συγκεριμένα αντικαρκινικά φάρμακα. Αυτή είναι η έννοια της εξατομικευμένης θεραπείας, δηλαδή ανιχνεύουμε στον όγκο του κάθε ασθενή ποια είναι τα ιδιαίτερα βιολογικά χαρακτηριστικά που έχει και δίνουμε στον ασθενή αυτόν μια θεραπεία που είναι προσωποποιημένη, ταιριασμένη σαν κλειδί με κλειδαριά σε αυτή τη μετάλλαξη που έχει ο καρκίνος.

Ας περιγράψουμε τα βήματα της εξατομικευμένης θεραπείας στην Ογκολογία: διαγιγνώσκουμε π.χ. έναν καρκίνο του πνεύμονα σε έναν ασθενή. Οι αξονικές  (απεικονιστικός έλεγχος) μας βοηθούν να καταλάβουμε πού βρίσκεται η νόσος, σε ποιο στάδιο και στη συνέχεια με κάποια διαγνωστική μέθοδο παίρνουμε ένα υλικό βιοψίας. Αυτό το υλικό το χρησιμοποιούμε πρώτα απ’ όλα γι’ αυτό που ονομάζουμε μορφολογική διάγνωση δηλαδή να πούμε ότι αυτό που βλέπουμε είναι ένα π.χ. αδενοκαρκίνωμα, πλακώδες καρκίνωμα, καρκίνωμα που προέρχεται από το πάγκρεας, ένα μελάνωμα κτλ. και στη συνέχεια κάνουμε έναν μοριακό έλεγχο ο οποίος πραγματοποιείται ιδανικά με αυτό που ονομάζουμε next generation sequencing (NGS). To NGS είναι μια καινούργια μεθοδολογία ελέγχου του DNA που μας επιτρέπει να βλέπουμε, να ελέγχουμε, να σκανάρουμε πολλές μεταλλάξεις του καρκίνου ταυτόχρονα. Αυτό  έχει μεγάλη σημασία στην περίπτωση της βιοψίας του μεταστατικού καρκίνου γιατί συνήθως το βιολογικό υλικό είναι λίγο, αφού  στην προχωρημένη νόσο  δεν έχει νόημα να χειρουργηθεί ο  ασθενής. Οπότε σε αυτές τις περιπτώσεις έρχεται το NGS με το οποίο κάνουμε έλεγχο πολλών μεταλλάξεων μαζί και με αυτό τον τρόπο παίρνουμε ταυτόχρονα πληροφορία για 40, 80, 600 γονίδια που συνδέονται με τον καρκίνο στον συγκεκριμένο ασθενή. Ένα από  αυτά τα μεταλλαγμένα γονίδια θα μπορούσε να είναι βιοδείκτης  που ψάχνουμε για  να δώσουμε την εξατομικευμένη θεραπεία στον  ασθενή μας.

Αν λοιπόν μπορούσαμε να περιγράψουμε συνοπτικά και απλουστευμένα τα βήματα που έχουν γίνει είναι: Βλέπουμε στην αξονική τον όγκο, κάνουμε βιοψία, παίρνουμε τον ιστό, κάνουμε τη μορφολογική διάγνωση, στέλνουμε τον μοριακό έλεγχο, βρίσκουμε ποια είναι η ειδική μετάλλαξη-βιοδείκτης για τον συγκεκριμένο τύπο όγκου και χορηγούμε τη θεραπεία που είναι πιο ειδική για τον συγκεκριμένο καρκίνο. Μπορεί αυτή η θεραπεία να είναι διαφορετική για τον ασθενή Α που έχει καρκίνο του πνεύμονα και διαφορετική για τον Β που έχει καρκίνο του πνεύμονα.

Αυτή τη στιγμή λοιπόν είμαστε σε θέση να παίρνουμε φάρμακα εγκεκριμένα σε έναν τύπο καρκίνου και να τα δοκιμάζουμε σε άλλους. Για παράδειγμα, ένα φάρμακο εγκεκριμένο για καρκίνο του μαστού με μια συγκεκριμένη μετάλλαξη μπορεί να δοκιμαστεί σε ασθενείς με καρκίνο προστάτη, ή ωοθηκών που έχουν τις ίδιες μεταλλάξεις. Ένα  χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα ογκογονίδια BRCA 1 και  2, (το γονίδιο της Angelina Jolie όπως έγινε γνωστό) που αρχικά αφορούσαν μόνο τον καρκίνο του μαστού. Κι όμως πλέον τα φάρμακα που είχαν έγκριση για τον καρκίνο του μαστού με BRCA μεταλλάξεις δοκιμάζονται κι έχουν φανεί δραστικά σε ασθενείς με καρκίνο ωοθηκών, προστάτη και παγκρέατος  που έχουν τη συγκεκριμένη μετάλλαξη.

Συμπερασματικά λοιπόν, ο ρόλος των βιοδεικτών είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την εξατομικευμένη διάγνωση του καρκίνου. Χάρη σε αυτά τα βιολογικά εργαλεία που ονομάζονται “βιοδείκτες”, μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τους καρκίνους  όχι σε καρκίνο του πνεύμονα ή του μαστού ή του παχέος εντέρου, αλλά σε όγκους με το Α ή Β ή Γ μοριακό προφίλ, ανεξαρτήτως του οργάνου  προέλευσης του όγκου. Αυτή η εξατομικευμένη  θεραπεία σηματοδοτεί και τη νέα εποχή της Ογκολογίας του 21ου αιώνα.