Οι παρενέργειες του Τσερνόμπιλ

Σήμερα είναι 64 χρόνων, καθηγητής Μαθηματικών και Φυσικής σε ένα λύκειο της Ουψάλας, βόρεια της Στοκχόλμης. Τότε ήταν 35 χρόνων, χημικός στον πυρηνικό σταθμό του Φόρσμαρκ, στην ανατολική πλευρά της Σουηδίας, κάπου 1.100 χιλιόμετρα από τον πυρηνικό σταθμό παραγωγής ενέργειας του Τσερνόμπιλ. Οσα χρόνια και αν έχουν περάσει, εκείνη τη μέρα του Απριλίου του 1986, ο Κλίφορντ Ρόμπινσον τη θυμάται σαν χθες. Ή μάλλον, σαν αύριο.

Το πρωί της 28ης Απριλίου του 1986, όπως κάθε πρωί, ο Κλίφορντ Ρόμπινσον έφτασε στη δουλειά του, πήρε το πρωινό του, κατόπιν πήγε να πλύνει τα δόντια του, σε μία τουαλέτα δίπλα στον χώρο ασφαλείας του σταθμού του Φόρσμαρκ. Βγαίνοντας, έπρεπε να περάσει από έναν έλεγχο ασφαλείας: «Το μηχάνημα, που βρισκόταν εκεί ώστε να διασφαλίζει ότι οι εργαζόμενοι δεν ήταν μολυσμένοι πριν από την έξοδό τους, άρχισε να χτυπάει, κάτι που έμοιαζε εντελώς παράλογο, αφού εγώ ερχόμουν απέξω», διηγείται στην ανταποκρίτρια της «Monde», την Αν-Φρανσουάζ Ιβέρ.

Η πρώτη σκέψη του Ρόμπινσον ήταν πως επρόκειτο για κάποια αστοχία υλικού. Αμέσως πήγε στο εργαστήριό του, προκειμένου να αναλύσει δείγματα φίλτρων από τα φουγάρα: όλα έδειχναν φυσιολογικά. «Λίγο αργότερα όμως, το ίδιο πρωί, όταν βγήκα να πάρω έναν καφέ, υπήρχε μεγάλη ουρά μπροστά στον έλεγχο ασφαλείας. Χτυπούσε σε κάθε πέρασμα. Ηταν ακατανόητο».

Μόνο μία εξήγηση μπορούσε να σκεφτεί ο 35χρονος χημικός: μία διαρροή ραδιενέργειας που δεν είχε γίνει αντιληπτή και είχε μολύνει την περιοχή γύρω από τον σταθμό. Προκειμένου να επαληθεύσει τη θεωρία του, δανείστηκε τα παπούτσια ενός εργαζόμενου που είχε μόλις φτάσει. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, δόθηκε εντολή εκκένωσης. Ο Ρόμπινσον έμεινε όμως στη θέση του, προκειμένου να αναλύσει τα δείγματα που είχε λάβει.

Τα αποτελέσματα τον άφησαν άναυδο: «Δεν είχα ξαναδεί ποτέ παρόμοια ραδιενέργεια. Ακόμα και σε σύγκριση με τα επίπεδα μέσα στις δεξαμενές ψύξης του σταθμού, ήταν τεράστια». Στο Φόρσμαρκ επικρατεί σύγχυση: κανένα σύστημα συναγερμού δεν έχει ενεργοποιηθεί, οι τρεις αντιδραστήρες μοιάζουν να λειτουργούν άψογα. Στο μεταξύ, όμως, η είδηση έχει διαρρεύσει. Στις 10:30 το πρωί, ο τοπικός ραδιοφωνικός σταθμός Radio Uppland διέκοψε το πρόγραμμά του προκειμένου να ενημερώσει τους ακροατές για την κατάσταση στο Φόρσμαρκ. Στάλθηκαν μάλιστα επιτόπου δύο δημοσιογράφοι, ενώ πολλοί εργαζόμενοι στον σταθμό πήραν τηλέφωνο το σχολείο των παιδιών τους για να τους πουν να κρατήσουν τα παιδιά εντός.

Ο Γκούναρ Μπένγκτσον, ο επικεφαλής του Σουηδικού Ινστιτούτου Ραδιοπροστασίας (SSI) ενημερώθηκε για την κατάσταση στο Φόρσμαρκ με το που αποβιβάστηκε στο αεροδρόμιο της Στοκχόλμης, επιστρέφοντας από επαγγελματικό ταξίδι. Τις επόμενες ώρες, σήμαναν συναγερμό και άλλοι πυρηνικοί σταθμοί, τόσο της Σουηδίας όσο και της Φινλανδίας. «Κάνοντας υπολογισμούς, με βάση την κατεύθυνση του ανέμου, κατέστη προφανές πως ερχόταν από το εξωτερικό. Ολα τα στοιχεία συνέκλιναν προς ένα ατύχημα που είχε γίνει μερικές ημέρες νωρίτερα στην Ουκρανία ή τη Λευκορωσία». Η σουηδή υπουργός Ενέργειας και Περιβάλλοντος, Μπιργκίτα Νταλ, επικοινώνησε με τη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας καθώς και τις πρεσβείες της χώρας, συμπεριλαμβανομένης της σουηδικής πρεσβείας στη Μόσχα – θα το θυμάστε ίσως αυτό, από την αριστουργηματική μίνι σειρά Τσερνόμπιλ, του 2019, με σκηνοθέτη τον σουηδό Γιόχαν Ρενκ, γεννημένο το 1966 στην Ουψάλα, μια ώρα δρόμο από το Φόρσμαρκ.

Τελικά, στις 19:00 της 28ης Απριλίου, δύο ολόκληρες ημέρες μετά την έκρηξη στον αντιδραστήρα 4 του Τσερνόμπιλ, η Μόσχα επιβεβαίωσε το δυστύχημα. Ο Κλίφορντ Ρόμπινσον θυμάται τη φρίκη των εργαζομένων στο Φόρσμαρκ, στη σκέψη των όσων είχαν υπομείνει οι συνάδελφοί τους στην Ουκρανία. Εκείνος είχε καρφωμένα τα μάτια του στον ουρανό: «Τη νύχτα έβρεξε και τα επίπεδα ραδιενέργειας αυξήθηκαν περαιτέρω». Ακόμα και σήμερα, σε ορισμένες περιοχές της Σουηδίας, εντοπίζονται σε μανιτάρια και θηράματα αυξημένα επίπεδα συγκέντρωσης καισίου 137. Ο Ρόμπινσον έχει χρόνια να πατήσει το πόδι του σε πυρηνικό σταθμό. Και δεν θεωρεί πια το ουράνιο λύση για τη διευκόλυνση της ενεργειακής μετάβασης.

Ο Κλίφορντ Ρόμπινσον ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε, «εντελώς κατά τύχη», την καταστροφή στο Τσερνόμπιλ – στα εδάφη της ΕΣΣΔ τότε, στα εδάφη της Ουκρανίας σήμερα. Το Radio Uppland ήταν το πρώτο ΜΜΕ στον κόσμο που αποκάλυψε, «χωρίς να το γνωρίζουμε», την καταστροφή στο Τσερνόμπιλ. Τις επόμενες ημέρες, και εβδομάδες, μετά τη σοβιετική βεβιασμένη επιβεβαίωση, η ενημέρωση δοκιμάστηκε σε πολλές χώρες της Ευρώπης, ιδίως σε εκείνες που είχαν φιλοσοβιετική στάση και ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα. Δοκιμάστηκε φυσικά έντονα και στην Ελλάδα – οι παλαιότεροι θυμούνται πάντα εκείνο το πρωτοσέλιδο του «Ριζοσπάστη» για το «Αντισοβιετικό «νέφος» – με πρόσχημα το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ» που μιλούσε για «υστερική εκστρατεία» με συντονιστή τον Λευκό Οίκο και ασπαζόταν τις κατηγορηματικές διαβεβαιώσεις της ΕΣΣΔ ότι «δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος». Οι λίγο μικρότεροι, πάλι, όσοι ανήκουν σήμερα στην ηλικιακή ομάδα 40-49, περιμένουν (εναγωνίως όμως…) να ανοίξει και για εκείνους η πλατφόρμα εμβολιασμού κάνοντας μαύρο χιούμορ – του τύπου, «εμείς δεν έχουμε ανάγκη από κανένα εμβολιασμό, καλυπτόμαστε πλήρως από τις παρενέργειες του Τσερνόμπιλ».