Ο πρώτος χρονικογράφος του Ιησού

Η μαρτυρία αυτή ανήκει σε έναν ιουδαίο στρατηγό, ιστορικό και διπλωμάτη που έχει μείνει στην ιστορία ως ο πρώτος χρονικογράφος του Ιησού. Πρόκειται για τον Φλάβιο Ιώσηπο, ο οποίος στο περίφημο χωρίο Testimonium Flavianum χαρακτηρίζει τον Ιησού «σοφό, που έκανε θαύματα, δίδασκε τους ανθρώπους και ήταν ικανός να προσελκύει πολλούς Ιουδαίους και πολλούς Ελληνες». Ο Ιώσηπος αναφέρεται στην καταδίκη του Χριστού στον σταυρό από τον ρωμαίο κυβερνήτη Πόντιο Πιλάτο ύστερα από καταγγελία που έκαναν εβραίοι προύχοντες και μιλά για τους «Χριστιανούς που πήραν το όνομά τους από αυτόν» όχι με προσβλητικό τρόπο, όπως γινόταν μέχρι τότε, αλλά με σεβασμό.

Σε αυτό το βραχύ χωρίο αναφέρεται εκτενώς ο γνωστός ιταλός ιστορικός Λουτσιάνο Κάνφορα στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Ο προσηλυτισμός: Πώς εκχριστιανίσθηκε ο Φλάβιος Ιώσηπος», που μόλις κυκλοφόρησε στην Ιταλία από τις εκδόσεις Salerno. Αντικείμενο του βιβλίου είναι η συζήτηση που διαρκεί εδώ και αιώνες γύρω από το Testimonium Flavianum, το κατά πόσον είναι γνήσιο ή πλαστό, το πώς ερμηνεύθηκε, πώς χρησιμοποιήθηκε και πώς εργαλειοποιήθηκε.

Αυτό που ενδιαφέρει εν τέλει τον Κάνφορα είναι φυσικά η ιστορική αλήθεια. Αλλά και η επίδραση που έχουν διαχρονικά η ανάγνωση, η χρήση και η επικαιροποίηση ενός κειμένου στην ίδια την ουσία του, δεδομένου ότι κάθε ερμηνεία προσθέτει μια νέα διάσταση, συνιστά ένα νέο ψήγμα αλήθειας. Ο ίδιος ο Ιώσηπος τα γνώριζε όλα αυτά και έλεγε: «Παρέδωσα στους αυτοκράτορες τα βιβλία που έγραψα όταν τα γεγονότα συνέβαιναν ακόμη κάτω από τα μάτια μου, γιατί γνώριζα πολύ καλά ότι έλεγα την αλήθεια κι ότι κανείς δεν θα μπορούσε να με διαψεύσει».

Ο Ιώσηπος ήταν αινιγματική και αντιφατική φιγούρα. Οταν ο Βεσπασιανός εισέβαλε το 67 μ.Χ. στη Γαλιλαία, εκείνος ήταν στρατιωτικός διοικητής των Ιουδαίων. Εγκαταλείφθηκε όμως από μεγάλο μέρος του στρατού και κατέφυγε σε μια μικρή ορεινή πόλη, τα Ιοτάπατα. Οταν η πολιορκία της πόλης έγινε ασφυκτική, κατέφυγε με 40 συμπολεμιστές του σε μια σπηλιά. Εκεί αποφάσισαν ότι για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού, θα αυτοκτονήσουν συλλογικά. Ο Ιώσηπος έκανε ότι συμφωνεί, φρόντισε να πεθάνουν οι υπόλοιποι κι όταν έμεινε μόνος παραδόθηκε στους Ρωμαίους. Εκμεταλλευόμενος τη δεισιδαιμονία του Βεσπασιανού, προφήτεψε ότι σύντομα θα γινόταν αυτοκράτορας. Κι όταν δύο χρόνια αργότερα η προφητεία του εκπληρώθηκε, προσελήφθη από τον Τίτο ως μεσολαβητής για να πείσει τους Ιουδαίους να παραδώσουν την Ιερουσαλήμ.

Ηταν εκεί όταν ξεκίνησε η πολιορκία, την Κυριακή του Πάσχα. Ηταν παρών όταν έγιναν οι σφαγές. Κι έδωσε εκείνος στο «Περί Ιουδαϊκού Πολέμου», το πρώτο του μεγάλο έργο, τον αριθμό των νεκρών που έκανε δύο χιλιετίες αργότερα τον Κάνφορα να μιλήσει για γενοκτονία. Ακολούθησε η «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία», μια 20τομη ιστορία του εβραϊκού λαού βασισμένη σε βιβλικές πηγές και προσωπικές πληροφορίες. Στον 18ο τόμο περιλαμβάνεται το περιβόητο Testimonium Flavianum.

«Πώς διασώθηκε αυτό το επιβλητικό corpus;» διερωτάται ο Κάνφορα. Από τα 40 βιβλία του Πολύβιου χάθηκαν τα 35, από τα 40 βιβλία του Διόδωρου τα 25, για να μη μιλήσουμε για τα 144 βιβλία του Νικόλαου Δαμασκηνού που χάθηκαν όλα. Αντιθέτως σώθηκε ακόμη και η Αυτοβιογραφία του Ιώσηπου, που ήταν ένα είδος παραρτήματος του 20ού τόμου της Αρχαιολογίας, ενώ για παράδειγμα η μεγάλη βιογραφία του Κικέρωνα που είχε γράψει ο Τίρων χάθηκε.

H εξήγηση που δίνει ο ιταλός ιστορικός είναι ότι το έργο του Ιώσηπου έφτασε πολύ γρήγορα σε χριστιανικά χέρια. Κι επειδή θεωρήθηκε χρήσιμο, αν όχι απαραίτητο, αναπαρήχθη προσεκτικά από τους χριστιανούς αντιγραφείς προκειμένου να προστατευθεί. Ετυχε έτσι της ίδιας προστασίας με την Παλαιά Διαθήκη.

Είναι λοιπόν το Testimonium Flavianum γνήσιο; Ω, ναι, παρά τις προσπάθειες να χαρακτηριστεί πλαστό τόσο για φιλολογικούς όσο για ιδεολογικούς λόγους, που μοιάζουν διαφορετικοί αλλά πάντα συγκλίνουν. Ο Κάνφορα όμως, που ξέρει να ξεχωρίζει το αυθεντικό από το πλαστό, αποδεικνύει την αυθεντικότητα του έργου με το οποίο καταπιάνεται δίνοντας φωνή σε πολλούς φιλολόγους που έχουν ασχοληθεί με αυτό. Αν τελικά ο Ιώσηπος ο Προδότης δεν διαψεύστηκε – γράφει η Σίλβια Ρόντσεϊ στη Repubblica – είναι επειδή ήταν πολιτικά πιο οξυδερκής και πιο βαθύς από τους ιστορικούς της εποχής του, αλλά κι από πολλούς προφήτες που ακολούθησαν.

Λουτσιάνο Κάνφορα (1942 – )
Ενας «κομμουνιστής χωρίς κόμμα»
Καθηγητής αρχαιοελληνικής και λατινικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο του Μπάρι, ο Κάνφορα θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στον Θουκυδίδη. Το 1999 ήταν υποψήφιος ευρωβουλευτής με το Κόμμα Ιταλών Κομμουνιστών (PdCI), μετά τη διάλυση του οποίου δήλωνε «κομμουνιστής χωρίς κόμμα» και αμετανόητος διεθνιστής. «Ο ιστορικοκρατούμενος πολιτικός Κάνφορα», έγραφε το 2006 ο Σπύρος Ασδραχάς στο περιοδικό Αναγνώσεις, «εικονογραφεί τον σύγχρονο κόσμο για να δείξει το πολύπλεγμα από το οποίο είναι δυνατό να ανακύψει η σύγχρονη πιθανή επαναστατική πράξη. Οι ταξινομήσεις των φαινομένων μπορεί να φαίνονται ευχερείς, τα συμπεράσματα όμως στα οποία εκβάλλουν δεν είναι ανώδυνα: δεν είναι ανώδυνα, γιατί τα σφραγίζει το βάρος μιας μακραίωνης ιστορικής διάρκειας, στην οποία φάνηκε ότι μπορούσε να έχει θέσει τέρμα η ορθολογική ανάλυση του καπιταλισμού του 19ου αιώνα και η λογικά θεμελιωμένη υπέρβασή του».