Η μάνα που ενέπνευσε τον Ρίτσο – Η ματωμένη ιστορία του Μάη του ΄36 στη Θεσσαλονίκη

Είναι 9 Μαΐου 1936 στη Θεσσαλονίκη. Η πόλη συγκλονίζεται από τις απεργιακές κινητοποιήσεις που έχουν λάβει γενικευμένο χαρακτήρα. Από το πρωί οι δρόμοι έχουν γεμίσει με κόσμο, που διαδηλώνει διεκδικώντας εργατικά δικαιώματα.

Η χωροφυλακή έχει αρχίσει να επιτίθεται στις εργατικές συγκεντρώσεις από το πρωί και η πρώτη σοβαρή σύγκρουση γίνεται με τους απεργούς αυτοκινητιστές στην οδό Εγνατίας. Οι χωροφύλακες χτύπησαν στο ψαχνό και σε λίγο έπεσε ο πρώτος νεκρός απεργός: Ήταν ο αυτοκινητιστής Τάσος Τούσης.

Το πλήθος αρχίζει να φωνάζει ενάντια στους δολοφόνους, οι συνάδελφοί του τον βάζουν πάνω σε μία πόρτα και ξεκινάνε διαδήλωση.

Κάπου εκεί βρίσκεται η μάνα του νεκρού που διαπιστώνει ότι αυτός είναι ο γιος της και τον θρηνεί μέσα στον δρόμο. Ένας φωτογράφος απαθανατίζει τη σκηνή και η εικόνα της Pieta του Μάη του 1936 στη Θεσσαλονίκη γίνεται μία από τις χαρακτηριστικότερες της νέας ελληνικής ιστορίας.

Ο Γιάννης Ρίτσος βλέποντας τη φωτογραφία εμπνέεται και γράφει το αριστούργημά του «Επιτάφιος»

Ο ίδιος ενημερώνει το αναγνωστικό κοινό από πού εμπνεύστηκε το ποίημα, αλλά και τι θα ακολουθήσει:

Θεσσαλονίκη. Μάης τοῦ 1936. Μιὰ μάνα, καταμεσὶς τοῦ δρόμου, μοιρολογάει τὸ σκοτωμένο παιδί της. Γύρω της καὶ πάνω της, βουΐζουν καὶ σπάζουν τὰ κύματα τῶν διαδηλωτῶν – τῶν ἀπεργῶν καπνεργατῶν. Ἐκείνη συνεχίζει τὸ θρῆνο της.

Ο Τάσος Τούσης δεν ήταν ο μόνος νεκρός. Ακόμα σκοτώνονται οι Β. Σταύρου, Ιντο Σεννόρ, Γ. Πανόπουλος, Αγλαμίδης, Σαλβατώρ Ματαράσσο, Δημ. Λαϊλάνης, Σ. Διαμαντόπουλος, Γιάννης Πιτάρης, Ευθύμης Μάνος, Μανώλης Ζαχαρίου, Αναστασία Καρανικόλα.

Οι απεργίες των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη ξεκινάνε στις 29 Απρίλη. Όπως γράφει ο Ριζοσπάστης: «Δώδεκα χιλιάδες καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης – εκ των οποίων περίπου το 70% γυναίκες – αυτή τη μέρα δεν πιάνουν δουλειά, αλλά κατεβαίνουν σε απεργία ύστερα από απόφαση του συνδικαλιστικού τους φορέα, της Πανελλήνιας Καπνεργατικής Ομοσπονδίας (ΠΚΟ). Κυριότερο αίτημά τους έχουν την αύξηση των ημερομισθίων τους.

Η απεργία, όπως και όλες οι απεργίες τότε δέχονται τις επιθέσεις της αστυνομίας. Ωστόσο οι εργάτες δεν υποχωρούν αλλά οι απεργίες γενικεύονται και μεταδίδονται και σε άλλες περιοχές της χώρας, ενώ στη μάχη μπαίνουν και άλλοι κλάδοι.

Στις 7 Μάη το Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης καλεί σε 24ωρη απεργία. Τις επόμενες μέρες η πόλη ζει στους ρυθμούς της εξέγερσης. Φασιστικές οργανώσεις μαζί με την αστυνομία χτυπούν διαδηλωτές, αλλά η οργή μεγαλώνει.

Οι στρατιώτες παραβαίνουν τις διαταγές, αρνούνται να σηκώσουν όπλο κατά του λαού και συγκρούονται με τους χωροφύλακες.

Οι δυνάμεις του κράτους έχουν ουσιαστικά ηττηθεί.

«Οι αρχές είχαν ουσιαστικά καταλυθεί. Οι συνοικισμοί όλοι είχαν καταληφθεί από τους διαδηλωτάς», γράφει ο επιμελητής του ημερολογίου του Ιωάννη Μεταξά, Π. Σιφναίος. Και ο Γρ. Δαφνής συμπληρώνει: «Τη νύκτα της 9ης προς 10η Μαΐου, ούτε ο Γενικός Διοικητής, ούτε ο Σωματάρχης, ούτε καμία άλλη αρχή ημπορούσε να ασκήση εξουσίαν… Ητο εκτός πάσης αμφιβολίας ότι ο λαός της Θεσσαλονίκης ήτο κύριος της καταστάσεως».

Ο ιστορικός Δημήτρης Λιβιεράτος γράφει σχετικά: «Εκείνη τη μέρα και τη νύχτα της 9ης προς 10 Μαΐου και την επόμενη 11 Μαΐου δεν υπάρχει καμιά επίσημη εξουσία στη Θεσσαλονίκη. Στην πραγματικότητα εξουσία είναι η απεργιακή επιτροπή. Η Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή εξελέγη από τις εργοστασιακές, σωματειακές και τοπικές απεργιακές επιτροπές όλης της Θεσσαλονίκης. Αποτελέσθηκε τελικά από σαράντα περίπου πρόσωπα τα οποία συνεδρίαζαν συνεχώς… Στις 10 Μαϊου κόλλησε ανακοινώσεις σε όλη την πόλη ότι την επόμενη θα κηρυχτεί πανελλαδική απεργία για την υποστήριξη της Θεσσαλονίκης. Συγκρότησε απεργιακή φρουρά για την άμυνα των διαδηλώσεων».

Από την προσφυγική κρίση στον Μάη του ΄36

Ο Δημήτρης Λιβιεράτος γράφει: «Από το 1918 και περισσότερο μετά το 1922 που ολοκληρώθηκε το μεγάλο κύμα προσέλευσης των προσφύγων στην Ελλάδα, η εργατική τάξη δίνει κάθε μέρα αγώνες για επιβίωση. Αλλά και βελτίωση της θέσης των εργαζομένων, αντιμετωπίζοντας ένα άγριο αντεργατικό καθεστώς.

Δεν υπάρχει απεργία, διαδήλωση, οποιαδήποτε εκδήλωση, χωρίς θύματα. Νεκρούς τραυματίες, φυλακισμένους, εξόριστους. Αυτή η περίοδος, κατά τη γνώμη μου, ήταν η πιο σημαντική στην ιστορία της χώρας μας. Με πληθυσμό περίπου τότε εξήμισι εκατομμύρια. Σ’ αυτόν είχε ενσωματωθεί το προσφυγικό κύμα των περίπου ενάμισι εκατομμυρίου ανθρώπων.

Εποχή όπου η εργατική τάξη πολλαπλασιάζεται με μια άνοδο της βιομηχανίας, τη μεγαλύτερη συμμετοχή της αγροτιάς στην παραγωγική αγορά. Οι πρόσφυγες σιγά-σιγά καταλαβαίνουν ότι δεν υπάρχει επιστροφή στις χαμένες πατρίδες. Ενσωματώνονται στην εργατική τάξη, στο προχωρημένο αγροτικό κίνημα. Θα αποτελέσουν τη στέρεη βάση του Κινήματος Αντίστασης τα χρόνια της Κατοχής 1941-44.

Το 1936 δεν ήταν μόνο η εξέγερση της Θεσσαλονίκης. Δεν ήταν μόνο η τριήμερη εξουσία της εκλεγμένης Επιτροπής. Ολόκληρη η Βόρεια Ελλάδα εξεγείρεται. Μακεδονία, Θράκη ουσιαστικά ακολουθούν το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης. Η μεταξική κυβέρνηση αντιμετωπίζει το συμβιβασμό σαν ήττα της εργατικής τάξης. Τρομοκρατία, σκλήρυνση του καθεστώτος των ανακτόρων και τελικά θα κηρύξει τη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου».