Β. Σωτηρόπουλος: Χρειάζονται αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο για τη νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου

Ο δικηγόρος Βασίλης Σωτηρόπουλος είναι από αυτούς που κατεξοχήν έχουν ασχοληθεί με το θεσμικό πλαίσιο της νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου.  Έχει εκπροσωπήσει τριάντα τέσσερα (34) διεμφυλικά άτομα ενώπιον των Ειρηνοδικείων Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Πειραιώς, Αμαρουσίου, Ιλίου, Καλλιθέας, Χαλανδρίου στην διαδικασία για την νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου από το έτος 2015 έως και σήμερα. Επ’ αυτών μέχρι στιγμής έχουν εκδοθεί τριάντα επτά (32) αμετάκλητες δικαστικές αποφάσεις. Οι δεκαέξι (16) αφορούν υποθέσεις πριν την θέσπιση του Ν.4491/2017 και οι υπόλοιπες δεκαέξι (16) αφορούν υποθέσεις μετά την θέση του σε ισχύ.

Είναι ταυτόχρονα αναπληρωματικό μέλος της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αλλά και άνθρωπος που συχνά τοποθετείται δημόσια. Πρόσφατα διατύπωσε τις απόψεις του σε ένα υπόμνημα για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που πρέπει να γίνουν στο θεσμικό πλαίσιο της νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου.

Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα κατά της Ομοφοβίας, Τρανσοφοβίας και Αμφιφοβίας (που εορτάζεται στις 17 Μαΐου σε ανάμνηση της απόφασης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας το 1990 να αποχαρακτηρίσει την ομοφυλοφιλία ως «ψυχική διαταραχή») ο Βασίλης Σωτηρόπουλος μίλησε με το in.gr για το συγκεκριμένο ζήτημα.

Ποιο ήταν η κατάσταση με το προηγούμενο θεσμικό πλαίσιο

Στις 16 υποθέσεις για μεταβολή στοιχείων λόγω διεμφυλικότητας πριν την θέσπιση του νόμου (αιτήσεις που υποβλήθηκαν έως και πριν την 13.10.2017), τα αιτούντα πρόσωπα προσκόμιζαν ψυχιατρική γνωμάτευση με την οποία αναγνωριζόταν ιατρικά ότι δεν πάσχουν από εγγενή ψυχοπαθολογία, αλλά από την λεγόμενη τότε «διαταραχή φύλου», η οποία όμως πλέον δεν υφίσταται ως ιατρικός όρος, καθώς έχει διαγραφεί από τις σχετικές διεθνείς ιατρικές κατατάξεις.  Σε όλες τις δικαστικές αιτήσεις που υποβλήθηκαν πριν την θέσπιση του νόμου, τα αιτούντα πρόσωπα προσκόμιζαν επίσης και κάθε άλλο ιατρικό πιστοποιητικό, όπως, συγκεκριμένα, βεβαιώσεις ενδοκρινολόγων ότι έχουν υποβληθεί σε ορμονική θεραπεία (όσα άτομα είχαν υποβληθεί) και τυχόν βεβαιώσεις χειρουργικών επεμβάσεων (πάλι για όσα άτομα είχαν υποβληθεί σε τέτοιες επεμβάσεις).

Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι η ακρόαση σε όλες τις υποθέσεις έγινε στο δημόσιο ακροατήριο των Ειρηνοδικείων, καθόσον δεν είχε ακόμη επιβληθεί η υποβολή της δήλωσης σε ιδιαίτερο γραφείο.

Σημειωτέον ότι σε καμία από αυτές τις δεκατρείς (13) υποθέσεις δεν ζητήθηκε από τα δικαστήρια το «πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης» τους, για να ελεγχθεί κατά πόσον τα άτομα ήταν έγγαμα ή άγαμα, δεδομένου ότι δεν υφίστατο σχετική νομοθετική προϋπόθεση πριν τον Ν.4491/2017.

Ο μέσος όρος χρόνου έκδοσης της απόφασης σε αυτή την περίοδο εφαρμογής του προϊσχύσαντος δικαίου ήταν 6,8 μήνες από την κατάθεση της αίτησης.

Ποιο ήταν κατά τη γνώμη σας το σημείο καμπής;

Η κρίσιμη απόφαση ήταν η απόφαση 418/2016 του Ειρηνοδικείου Αθηνών. Με την απόφαση αυτή κρίθηκε –για πρώτη φορά στην Ελληνική νομολογία– ότι το αίτημα για την μεταβολή των στοιχείων φύλου από θήλυ σε άρρεν και του κυρίου ονόματος δεν προϋποθέτει την αφαίρεση των γυναικείων αναπαραγωγικών οργάνων. Το άτομο είχε υποβληθεί μόνο σε μαστεκτομή και σε ορμονική θεραπεία.

Το Δικαστήριο κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα, επικαλούμενο τα άρθρα 5 παρ. 1 Συντάγματος, το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, καθώς και τα άρθρα 2 και 26 του ΔΣΑΠΔ.Το βασικό κείμενο που έδινε τότε την κατεύθυνση αυτή, ελλείψει ακόμη σχετικής νομολογίας του ΕΔΔΑ, ήταν Έγγραφο του Συμβουλίου της Ε.Ε. της 24.6.2013 με τίτλο «Κατευθυντήριες γραμμές για την προαγωγή και προστασία της άσκησης όλων των ανθρώπινων δικαιωμάτων από λεσβίες, ομοφυλόφιλους και αμφιφυλόφιλα, διεμφυλικά και διαφυλικά πρόσωπα (ΛΟΑΔΔ)»), το οποίο ανέφερε «η νομική αναγνώριση του φύλου ενδέχεται να εξαρτάται από υπερβολικές απαιτήσεις, όπως είναι η απαίτηση για την απόδειξη στειρότητας ή αδυναμίας τεκνοποίησης με φυσικό τρόπο, χειρουργική αλλαγή φύλου, ορμονική θεραπεία, διάγνωση όσον αφορά την ψυχική υγεία και / ή το να χει ζήσει το πρόσωπο στο φύλο της προτίμησής του για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα (η λεγόμενη “βιωματική εμπειρία”). 21. Αυτές οι υπερβολικές διατάξεις ή πρακτικές προσκρούουν στο δικαίωμα για ισότητα και μη επιβολή διακρίσεων των άρθρων 2 και 26 του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα ( ΙCCR) και του άρθρου 2 του Διεθνούς Συμφώνου για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα (ICESCR). 22. H EE πρέπει να καταγγείλει κάθε μορφή διάκρισης αντίθετη με αυτές τις θεμελιώδεις αρχές».

Η δικαστική απόφαση βεβαίωσε με σκοπό διόρθωσης της ληξιαρχικής πράξης γέννησης ότι η καταχώρηση φύλου πρέπει να διορθωθεί από θήλυ σε άρρεν, το κύριο όνομα από το αρχικό στο χρησιμοποιούμενο αρσενικό και το επώνυμο από την θηλυκή εκδοχή του στην αρσενική. Η απόφαση αναφέρεται ως “ιστορική” στην Αιτιολογική Έκθεση που δημοσιεύθηκε έξι μήνες μετά ενόψει της ψήφισης του Ν.4491/2017 περί νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου.

Ποια είναι η κατάσταση με το νέο θεσμικό πλαίσιο που καθιέρωσε ο Ν. 4491/2017;

Με το νέο θεσμικό πλαίσιο ο μέσος όρος χρόνου έκδοσης δικαστικής απόφασης έχει αυξηθεί σε σχέση με το προϊσχύον δίκαιο. Συγκεκριμένα από τα στοιχεία που προκύπτουν από αυτές τις υποθέσεις, ο μέσος όρος έκδοσης της απόφασης είναι δέκα (10) μήνες από την υποβολή της αίτησης. Το πρόβλημα έχει ήδη οδηγήσει δύο (2) υποθέσεις στην διαδικασία της αίτησης για δίκαιη ικανοποίηση λόγω υπέρβασης της εύλογης διάρκειας της δίκης, εκ των οποίων η μία (που αφορά καθυστέρηση 21 μηνών) έχει ήδη απορριφθεί και λόγω εξάντλησης εσωτερικών ενδίκων μέσων το διεμφυλικό άτομο προσέφυγε ήδη στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Με το νέο θεσμικό πλαίσιο έχει τεθεί η προϋπόθεση αγαμίας, ως λόγος τον οποίο τα Δικαστήρια εφαρμόζουν χωρίς να έχουν αιτιολογήσει σχετικές ενστάσεις αντισυνταγματικότητας που έχουν υποβληθεί. Επίσης, με το νέο θεσμικό πλαίσιο δεν επιλύθηκε το ζήτημα της σήμανσης των μη δυαδικών ως προς το φύλο ατόμων.

Παρά την εξάλειψη της υποχρέωσης προσκόμισης ιατρικών πιστοποιητικών με τον Ν.4491/2017, ορισμένα δικαστήρια εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για την ιατρική διάσταση της ταυτότητας φύλου, πρόβλημα που αποτυπώνεται και στις αιτιολογίες ορισμένων αποφάσεων.

Η εξωδικαστική διαδικασία για την μεταβολή του επωνύμου λόγω διεμφυλικότητας είναι επίσης μια εκκρεμότητα που εξακολουθεί να παραμένει σε μια ζώνη ασάφειας, καθόσον τα μεν Ειρηνοδικεία απορρίπτουν την μεταβολή επωνύμου (ή προσθήκη στο υφιστάμενο οικογενειακό), ενώ οι δε δήμαρχοι δεν έχουν αποδεχτεί την διεμφυλικότητα ως σπουδαίο λόγο μεταβολής επωνύμου με αποτέλεσμα σχετική υπόθεση να εκκρεμεί στο Συμβούλιο της Επικρατείας.

Ποιες προτάσεις θέλετε να κάνετε για την αλλαγή και βελτίωση του θεσμικού πλαισίου;

1. Η διαδικασία που εφαρμόζεται έχει αποδειχθεί ότι δεν είναι σύντομη, αλλά με τον Ν.4491/2017 έγινε και πιο χρονοβόρα, καθώς χρειάζονται κατά μέσο όρο δέκα (10) μήνες (έναντι 6,8 μηνών κατά το προϊσχύον δίκαιο) για την έκδοση δικαστικής απόφασης, ενώ και μετά την έκδοση απαιτείται τουλάχιστον ένα τρίμηνο για την λήψη της νέας αστυνομικής ταυτότητας. Ο λόγος αυτής της καθυστέρησης είναι ότι η διαδικασία είναι δικαστική. Με τον νέο νόμο προστέθηκαν κατά μέσο όρο άλλοι τρεις (3) μήνες σε μια ήδη αδικαιολόγητα αργή διαδικασία.
2. Η προϋπόθεση αγαμίας είναι ασύμβατη με το συνταγματικό, ευρωπαϊκό και διεθνές δίκαιο δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως έχει κριθεί από σειρά δικαστικών αποφάσεων συνταγματικών δικαστηρίων, καθώς και της Επιτροπής Δικαιωμάτων των Η.Ε. στην υπόθεση κατά Αυστραλίας (2017). Ωστόσο, τα Ειρηνοδικεία στις δύο (2) προαναφερόμενες περιπτώσεις που τους τέθηκε υπόψη απέφυγαν να κηρύξουν αντισυνταγματική την διάταξη, επιβαρύνοντας μάλιστα άτομα να προσκομίζουν πιστοποιητικά οικογενειακής κατάστασης, γεγονός που σε μία περίπτωση διπλασίασε τον χρόνο έκδοσης δικαστικής απόφασης, η οποία έφτασε τους 21 μήνες.
3. Η διαφορετική διαδικασία ενώπιον Δημάρχου για την μεταβολή του επωνύμου λόγω διεμφυλικότητας πολλαπλασιάζει την διάρκεια και καθιστά εντελώς απρόβλεπτη, άρα μη διαφανή και προσβάσιμη την διαδικασία. Αφού η διαδικασία μεταβολής επωνύμου είναι εξωδικαστική, η ενιαία αντιμετώπιση του θέματος επιβάλλει να συγχωνευθεί με την διαδικασία μεταβολής κυρίου ονόματος και φύλου και να γίνει εξ ολοκλήρου εξωδικαστική, με δήλωση στο ληξιαρχείο ή και στο δημοτολόγιο
4. Για τους πρόσφυγες και τους ομογενείς, η διαδικασία θα έπρεπε να αφορά μόνο το δημοτολόγιο, αφού ήδη ο Ν.4491/2017 από τα δικαστήρια εφαρμόζεται κατ’ αναλογία και εξάλλου επιβάλλεται και η αναγνώριση αλλοδαπού δεδικασμένου που είναι περιττή όταν υπάρχει διακρατική συμφωνία όπως στην περίπτωση που αφορούσε το δεδικασμένο απόφασης Δικαστηρίου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, με την οποία είχε αναγνωριστεί η ταυτότητα φύλου από άρρεν προς θήλυ, Ελληνίδας πολίτη που είχε γεννηθεί στην Κριμαία (Απόφαση 3804/2019, Μονομελές Πρωτοδικείο Πειραιώς).
5. Για τα non – binary άτομα δεν προβλέπεται νομοθετικά εναλλακτική σήμανση με αποτέλεσμα ανακριβείς καταχωρήσεις στο ληξιαρχείο.
6. Ακόμη και μετά την αποϊατρικοποίηση της ταυτότητας φύλου κατά τον Ν.4491/2017, οι δικαστικές αποφάσεις εξακολουθούν να μνημονεύουν ιατρικές πράξεις (π.χ. Μαστεκτομή) ή και αδόκιμους ιατρικοφανείς όρους όπως «διεμφυλική διαταραχή», γεγονός που σημαίνει ότι το πρόβλημα είναι και σε αυτή την περίπτωση η διαμεσολάβηση του ανενημέρωτου δικαστή. Εάν η μεταβολή γινόταν με αίτηση στον ληξίαρχο, δεν θα υπήρχε πεδίο «αιτολόγησης», όπως υπάρχει τώρα με την δικαστική απόφαση και θα αποφεύγονταν τέτοια λάθη.
7. Εξ όλων των ανωτέρω προκύπτει ότι όλα τα προβλήματα στην νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου οφείλονται αποκλειστικά και μόνο στην επιλογή της δικαστικής απόφασης ως νομικού μέσου για την επίτευξη της νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου.
8. Η αποκατάσταση των προβλημάτων αυτών επιβάλλει την κατάργηση της δικαστικής διαδικασίας και την αντικατάστασή της με υποβολή σχετικού αιτήματος νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου στον ληξίαρχο ή στο δημοτολόγιο (για τις περιπτώσεις ατόμων που δεν έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα αλλά είναι δημοτολογικώς εγγεγραμμένα) ή σε άλλες υπηρεσίες (π.χ. Υπηρεσία ασύλου για τους πρόσφυγες), με ενιαία διαδικασία που να περιλαμβάνει και την μεταβολή του επωνύμου ή την προσθήκη δεύτερου επωνύμου στο οικογενειακό.
9. Επιβάλλεται επίσης η κατάργηση της προϋπόθεσης αγαμίας, η κατάργηση της προϋπόθεσης αυτοπρόσωπης παράστασης, η δυνατότητα υποβολής της δήλωσης ενώπιον του δικαστηρίου με κατάθεση έγγραφης υπεύθυνης δήλωσης, η πρόβλεψη δυνατότητας διόρθωσης των στοιχείων των γονέων στις ληξιαρχικές πράξεις των τέκνων για λόγους ληξιαρχικής ακρίβειας, ασφάλειας των συναλλαγών και σεβασμού της ταυτότητας φύλου των γονέων αυτών.