Τι είναι και τι δεν είναι η ψυχική νόσος: Ψυχιατρικοποιώντας τα κοινωνικά προβλήματα

Δεν ξέρω πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς τα κοινωνικά δίκτυα. Η μετάδοση της πληροφορίας είναι άμεση, παράνομες πράξεις -όπως η σεξουαλική παρενόχληση στη Νέα Σμύρνη, ή αστυνομικές επιθέσεις, ή καταγγελίες βιασμών- βγαίνουν στη δημοσιότητα και μάλιστα μετατοπίζουν το δημόσιο διάλογο. Η πληροφορία που μεταδίδεται για πρώτη φορά από τα κοινωνικά δίκτυα περνά στον Τύπο κι από τον Τύπο γίνεται συζήτηση που συμπεριλαμβάνει όλους. Και καλώς.  Από τη μία, από την άλλη, το κοινό αστείο “αν το γράφει το ίντερνετ, τότε θα είναι και αλήθεια”, αποδεικνύει πως ο δημόσιος διάλογος γίνεται, καμιά φορά, πάνω σε μάχες που χάνονται. Κι εδώ έχουμε ένα παράδειγμα έντονο όσο ποτέ πιο πριν: Χάσαμε τη μάχη απέναντι στο στιγματισμό των ψυχικά νοσούντων.

Η ψυχική νόσος είναι μία βεντάλια παθήσεων, κάθε μία από τις οποίες έχει διακυμάνσεις: Από την αγχώδη διαταραχή ως την κατάθλιψη, ως τη διαταραχή πολλαπλών προσωπικοτήτων, ως την διπολική διαταραχή, ως τη σχιζοφρένεια. Από αυτές καμία δεν έχει υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας και μονο η σχιζοφρένεια είναι αμιγώς γονιδιακή, εκ γενετής περίπτωσης.

Υπάρχουν περιπτώσεις κατάθλιψης ή άλλων νόσων που σχετίζονται με γενετικούς παράγοντες ή και όχι. Κάποιες μορφές κατάθλιψης είναι πιο δύσκολες και επικίνδυνες από κάποιες μορφές διπολικής διαταραχής. Καμία σοβαρή ψυχοκοινωνική ερευνά πουθενά στον κόσμο δεν αποδεικνύει ότι το έγκλημα συνδέεται με την ψυχική πάθηση, δηλαδή η νόσος δεν αυξάνει τα εγκληματικά ένστικτα. Ένας άνθρωπος με σχιζοφρένεια, ας πούμε, δεν είναι περισσότερο συχνά εγκληματίας από κάποιον που είναι υγιής.

Σε ό,τι αφορά την ψυχική νόσο, που είναι μορφή αναπηρίας (ψυχοκοινωνικής φύσης) οι γνώσεις μας, ως κοινωνία, είναι εξαιρετικά επικίνδυνες και κάνουν ακόμη πιο δύσκολη τη ζωή του ήδη στιγματισμένου ασθενή. Το δε “τσουβάλιασμα” από την ιατρική κοινότητα πλέον, όπου οι άνθρωποι με αυτισμό παρακολουθούνται από ψυχιάτρους, κάνει τις συνθήκες ανυπόφορες. Όχι για το υγιές κομμάτι των μελών της κοινωνίας, αλλά γοα τους πάσχοντες.

Οι αποδείξεις της φρίκης

Το γεγονός ότι η ψυχική αναπηρία αποτελεί την τελευταία τρύπα του κοινωνικού ζουρνά δε χρειάζονται μελέτες και έρευνες για να αποδειχθεί. Μια ματιά θα μας πείσει: Η ασθενείς γίνονται τρόφιμοι σε κολαστήρια. Το πιο χαρακτηριστικό και γνωστό παράδειγμα, είναι αυτό των Λεχαινών. Στα Λεχαινά υπάρχουν τρόφιμοι όλου του φάσματος της αναπηρίας: Από το σώμα ως την ψυχή. Παρατούν ανθρώπους να πεθάνουν κλεισμένοι σε κελιά-κλουβιά, σαν άγρια ζώα.

Οι συγκλονιστικές μαρτυρίες της ομάδας “Μηδενική Ανοχή” και των Ανάπηρων Καλλιτεχνών μεταφέρουν εικόνες δεκαετιν που ελπίζαμε πως θα έχουν σβήσει: Νέοι ενήλικες δεν έχουν μάθει να πηγαίνουν μόνοι τους στην τουαλέτα, όχι επειδή δεν μπορούν, αλλα επειδή κανένας δεν τους έδειξε τον τρόπο. Έφηβοι πεθαίνουν στα κελιά τους, χωρίς να λογοδοτήσει κανένας. Γεννιούνται μωρά ως αποτέλεσμα βιασμού των τροφίμων.

Δεν είναι μόνο τα Λεχαινά, όμως. Είναι το ψυχιατρείο της Λέρου, που πριν ελάχιστα χρόνια είδαμε εικόνες ασθενών δεμένων στα κρεβάτια, αποστεωμένων, σαν φωτογραφία του 19ου αιώνα, είναι το Δαφνί και το Δρομοκαΐτειο, που έχει ελλείψεις στο προσωπικό και οι ασθενείς πέφτουν θύματα βίας. Είναι, πάνω από όλα, τα ιδρύματα της εκκλησίας, για τα οποία δεν έχουμε απολύτως κανένα μα κανένα στοιχείο.

Έτσι, λοιπόν, η ελληνική κοινωνία, πέρα από άποψη για την ψυχική νόσο, έχει και κάτι ακόμα. Έχει κολαστήρια για τους ασθενείς. Κι αυτό είναι μόνο η εικόνα από τα “στρατόπεδα συγκέντρωσης”. Η μεγάλη εικόνα, είναι το κοινωνικό στίγμα, η έλλειψη προσωπικής ζωής, ο τραμπουκισμός και η ανεργία.

Έγκλημα και ψυχική νόσος

Αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε εκφράσεις σχηματικές, μπορούμε να πούμε ότι οποιοσδήποτε έκανε δύο ή τρεις φορές ψυχανάλυση στη ζωή τους -που δεν είναι ιατρική διαδικασία, είναι θεραπευτική και δεν την παρέχει γιατρός-, έχει ξαφνικά άποψη κι όχι μόνο αυτό, αλλά κάνει και… διαγνώσεις. Αυτό είναι γενικευμένο φαινόμενο, εντός κι εκτός της χώρας: Ο κόσμος κάνει διαγνώσεις.

Έτσι, μετά την τέλεση κάποιου εγκλήματος, η κοινή γνώμη θα αποφανθεί: Είναι τρελός ο θύτης. Αν δε έχει διαβάσεις και μερικούς ορισμούς παραπάνω θα πει: Έχει διπολική διαταραχή (που είναι της μόδας -sic-την τελευταία δεκαετία), έχει κατάθλιψη, έχει σχιζοφρένεια. Μιλάμε για εξαιρετικά σοβαρές παθήσεις. Ποιος από εμάς θα πει για έναν εγκληματία πως έχει καρκίνο και για αυτό βίασε; Κανένας. Κι όμως, η ψυχική νόσος είναι καμιά φορά τόσο επίπονη, όσο και αυτό που θα πούμε “σωματική”.

Όλες οι ασθένειες συνδέονται με το σώμα. Η κατάθλιψη, για παράδειγμα, προκαλεί πόνους, προβλήματα στην ούρηση -κι εμμέσως στους νεφρούς-, μπορεί να προκαλέσει και πάρεση (δηλαδή παράλυση). Προκαλεί γυναικολογικά προβλήματα, επίσης. Όλες οι ασθένειες συνδέονται και με τον εγκέφαλο και με το σώμα. Μία σωματική νόσος, αντίστοιχα, αλλάζει τη χημεία του οργανισμού με τέτοιο τρόπο, που “προσκαλεί” και την κατάθλιψη. Οι χρόνιοι πόνοι, το άγχος. η απελπισία, η θλίψη είναι κοινοί τόποι στις χρόνιες παθήσεις και επηρεάζουν την ψυχή. Και πώς να μην;

Ωστόσο, ένα βασικό στοιχείο που είναι κοινός τόπος, είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι ασθενούν αναλόγως τον χαρακτήρα τους. Άλλοι ασθενείς είναι υπομονετικοί, ευγενικοί, αντέχουν, άλλοι όχι. Το ίδιο συμβαίνει και στην ψυχική νόσο. Θα προτιμήσει ένας ασθενής να γίνει αυτοκαταστροφικός, παρά επιθετικός. Είναι ο χαρακτήρας του, οι αναφορές του. Η ίδια η κοινωνία, με το μοντέλο των αξιών της που μας επηρεάζει όλους.

Όλους,δηλαδή και το έγκλημα. Κάποιος άνθρωπος δεν γίνεται εγκληματίας λόγω της αναπηρίας τους, ψυχοκοινωνικής ή όχι. Το έγκλημα υπάρχει στην ιστορία της ανθρωπότητας από την αρχή του κόσμου. Ένας άντρας δεν είναι βιαστής, επειδή είναι ψυχικά ασθενής, είναι βιαστής επειδή έχουμε πατριαρχία και πιστεύει ότι ένα ξένο σώμα του ανήκει. Επειδή αντλεί ευχαρίστηση από τον πόνο των άλλων κι αυτό δεν τον καθιστά ψυχικά ασθενή.

Τα ποσοστά εγκληματικότητας μεταξύ ψυχικά πασχόντων και μη είναι ακριβώς τα ίδια. Η σχιζοφρένεια δεν εμφανίζει μεγαλύτερα ποσοστά εγκληματικότητας, ακόμα κι αν οι παραισθήσεις είναι οπτικές και βλέπει κάποιος να του επιτίθενται, δεν είναι απαραίτητο ότι θα απαντήσει με μαχαίρι. Όπως και τα θύματα των σωματικοποιημένων θυτών, των ανθρώπων, δηλαδή, μερικές φορές απλώς κουλουριάζονται και υπομένουν.

“Να τον πάνε σε ένα ψυχιατρείο”

Η ζωή ενός ψυχικά πάσχοντα είναι ήδη δύσκολη. Κάθε νόσος είναι δύσκολη, αλλά εδώ ερχόμαστε αντιμέτωποι, πλέον, με ένα κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας: Το στίγμα. Η ψυχική αναπηρία είναι ντροπή. Τα κέντρα ψυχικής υγείας υπάρχουν, αλλά δεν έγινε ποτέ καμία σοβαρή καμπάνια ενημέρωσης του κοινού. Ούτε καμπάνια αποστιγματοποίησης της νόσου. Οι ψυχικά πάσχοντες είναι θύματα της κοινωνίας, που τους φοβάται και τους μισεί με τεράστια ευκολία.

Κάθε φορά που ένα έγκλημα ξεπερνά την αντίληψή μας, έχουμε -θεωρούμε πως πρέπει- την αυθάδεια να αποφασίσουμε την ψυχική νόσο του δράστη: Κατάθλιψη και διπολική διαταραχή είναι οι κυρίαρχες, αλλά πλέον απαντάμε συχνά και την αοριστία “ψυχικά ασθενής”, Μάλιστα, σε ακραίες περιπτώσεις, βλέπουμε η άποψη να ιατρικοποιείται με νέους ορισμούς: Να χαρακτηριστεί ψυχική νόσος ο μισογυνισμός, ας πούμε, σα να πρόκειται για τα μνημεία της UNESCO. Να υπενθυμίσουμε μόνο, πως μέχρι πριν 31 χρόνια “ψυχική νόσος” χαρακτηριζόταν η ομοφυλοφιλία.

Η άποψη πάνω σε μία ολόκληρη κατηγορία παθήσεων, που αφορά πολλές, πάρα πολλές  χιλιάδες ασθενείς, δεν βοηθά κανέναν, εκτός κι αν είμαστε ψυχίατροι. Αντιθέτως, κάνει τους πάσχοντες να φοβούνται ακόμη περισσότερο, να μην αναζητούν βοήθεια και, τελικά, να υποφέρουν για ξένα εγκλήματα, ξένες απόψεις πάνω στα εγκλήματα και, κυρίως, εντελώς μα εντελώς ανεδαφικές προσεγγίσεις πάνω στο τι είναι και τι δεν είναι μία ασθένεια.