Η δημοκρατία κινδυνεύει από τη δημοκρατία!

Είναι πολύ δύσκολο να είναι κανείς αισιόδοξος για τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η καρδιά της είναι το άτομο, ο πολίτης, και ο σεβασμός της προσωπικότητας και των δικαιωμάτων του (βλ. κομβικό βιβλίο για το θέμα, του Larry Siedentop «Inventing the Individual: The Origins of Western Liberalism», Penguin, 2014). Για χρόνια καταπιεστικά καθεστώτα, ναζιστικά, φασιστικά, στρατιωτικές δικτατορίες ή κόμματα μάζας (σε Αφρική και Λ. Αμερική) περιφρονούσαν τις δημοκρατικές αξίες και τη λογική του σεβασμού του πολίτη και των ελεύθερων επιλογών του.

Με το ξεκίνημα της δεκαετίας του ’70 κι έπειτα, η δημοκρατία άρχισε να θριαμβεύει. Στρατιωτικές δικτατορίες και οι επίγονοί τους κατέρρεαν, η Ανατολική Ευρώπη αποτίναξε τα ολοκληρωτικά της δεσμά, η ΕΣΣΔ αποσυνετέθη, οι χώρες της Λατινικής Αμερικής, αλλά και πολλές στην Αφρική, άρχισαν να προσεγγίζουν δημοκρατικές πρακτικές με θάρρος κι ενθουσιασμό. Ο κόσμος είχε αρχίσει να αλλάζει. Ο Φουκουγιάμα είδε «το τέλος της Ιστορίας», σαν έκφραση της αντιπαλότητας ελευθερίας και ολοκληρωτισμού. Η ανθρωπότητα έμπαινε σε περίοδο αισιοδοξίας και δημοκρατικής ομαλότητας – με στήριγμα την ελευθερία και την οικονομία της αγοράς.

Η ιστορία όμως ποτέ δεν παραμένει αδρανής. Οι εξελίξεις βρίσκουν άλλους δρόμους εκδήλωσης. Το σήμα κινδύνου έδωσε ο Σάμουελ Χάντινγκτον μιλώντας για «σύγκρουση πολιτισμών» (Ισλάμ εναντίον των άλλων). Που θα αντικαθιστούσε την παραδοσιακή αντιπαλότητα ελευθερίας με τον ολοκληρωτισμό. Αρχισε δηλαδή η κατηφόρα προς τον αυταρχισμό (backsliding). Η ισλαμική αναβίωση, με όλες τις ανατρεπτικές της συνέπειες (τρομοκρατία κ.λπ.), έδωσε το εναρκτήριο λάκτισμα. Που συνεχίστηκε με το άδοξο – και αυταρχικό – τέλος της Αραβικής Ανοιξης και την εμφάνιση παγκόσμια ενός ρεύματος λαϊκισμού (Βρετανία, ΗΠΑ, Βραζιλία, Μεξικό, Σαλβαδόρ κ.ά.). Μαζί και με την Πειθαρχημένη Δημοκρατία του Βλαντίμιρ Πούτιν στη Ρωσία, τον Σοσιαλισμό της Αγοράς στην Κίνα, και τα κέρδη του Αριστερού ή Δεξιού Λαϊκισμού παντού – ακόμα και στην καρδιά της Ευρώπης – οι προοπτικές της φιλελεύθερης δημοκρατίας άρχισαν να κλονίζονται.

Σήμερα πλέον, στο ξεκίνημα της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, οι κίνδυνοι για τις ελευθερίες – πολιτικές κυρίως αλλά και οικονομικές – είναι ευδιάκριτες. Και προέρχονται από καθεστώτα που σέβονται θεωρητικά τη δημοκρατία. Πραγματοποιούν εκλογές και δεν υπάρχει αστυνομικό κράτος. Δεν σέβονται όμως πάντα τα σε ευρεία έννοια ατομικά δικαιώματα. Και συχνά περιφρονούν τους θεσμούς. Υπάρχει δημοκρατία, αλλά δεν είναι φιλελεύθερη! Ο αυταρχισμός δεν ξεπηδά από την κάννη κάποιου όπλου. Αλλά από τη λαϊκή ετυμηγορία που εκφράζεται μέσω εθνικών εκλογών. Ο Μπολσονάριο στη Βραζιλία κι ο Ντουέρτε στις Φιλιππίνες είναι προϊόντα ελεύθερης λαϊκής βούλησης. Οι εκλογές δεν αποτελούν πλέον ασπίδα κατά του αυταρχισμού (βλ. σχετ. Pippa Norris, «Voters Against Democracy: The Roots of Autocratic Resurgence». Foreign Affairs, Μάιος/Ιούνιος 2021 και Stephan Haggard & Robert Kaufman, «Backsliding: Democratic Regress in the Contemporary World», Cambridge, 2021).

Δεν είναι εύκολο να προστατευθούν οι δημοκρατίες από τον εαυτό τους. Αν οι ίδιοι οι πολίτες επιλέγουν να κυβερνηθούν αυταρχικά, πολύ λίγα μπορούν να γίνουν για τη διάσωση της ελευθερίας. Είναι βασικά ζήτημα προσφοράς και ζήτησης. Οταν βρίσκονται σε αδιέξοδο οι πολίτες επιλέγουν αυτό που περισσότερο ελκυστικά προσφέρεται. Κι ο λαϊκισμός ακούγεται συχνά ελκυστικός. Κάποιοι αναλυτές προτείνουν δημοκρατικότερα κίνητρα για τους λαϊκιστές. Ωστε αυτό που προτείνουν να είναι λιγότερο επικίνδυνο για τη φιλελεύθερη δημοκρατία (λ.χ. Backsliding, ο.α. και Pippa Norris & Ronald Inglehart, «Cultural Backclash: Tramp, Brexit and Authoritarian Populism», Cambridge, 2019). Δεν το βλέπω όμως αυτό ιδιαίτερα αποτελεσματικό.

Εκείνο που θα πρέπει να φροντίσουν όσοι ανησυχούν για τη δημοκρατία είναι να εξοστρακίσουν από το πολιτικό τους λεξιλόγιο και πρόγραμμα την ενοχλητική «πολιτική ορθότητα», την εμμονή στον δικαιωματισμό των ταυτοτήτων και την αλαζονεία των ελίτ (πνευματικών, κοινωνικών και οικονομικών), που εξοργίζουν τους απλούς πολίτες και τους κάνουν να νιώθουν περιθώριο μέσα στην ίδια τους τη χώρα. Μόνο έτσι η δημοκρατία θα μπορέσει να αποτελέσει στήριγμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας!