Σε δημοπρασία τα ντοκουμέντα της αρπαγής

«Οι αγρότες της Ελευσίνας και μόνο που έλεγα ότι θα τη μεταφέρω, με κοιτούσαν σαν να επρόκειτο να βγάλω το φεγγάρι από την τροχιά του», διηγείτο στον βιογράφο του ο Εντουαρντ Κλαρκ εν έτει 1801. «Τι θα γινόταν το καλαμπόκι τους, έλεγαν, αν έπαιρνα την ηλικιωμένη κυρία με το καλάθι της; Πήγα στην Αθήνα, έκανα αίτηση στον Πασά και βοήθησα το αίτημά μου γλιστρώντας ένα εγγλέζικο τηλεσκόπιο στα δάχτυλά του… Η δουλειά έγινε». Το άγαλμα που θα άλλαζε τη ζωή του Κλαρκ κειτόταν ημιθαμμένο, ανάμεσα στα ερείπια του ιερού της Ελευσίνας.

Ηταν τριπλάσιο στο μέγεθος από έναν άνθρωπο, σωζόταν μέχρι τη μέση, με πρόσωπο φθαρμένο, κι έφερε στο κεφάλι ένα κυλινδρικό κουτί, μια «κίστη», διακοσμημένη με φύλλα καλαμποκιού και λουλούδια. Η Καρυάτιδα της Ελευσίνας, η «Κιστοφόρος Κόρη» που εσφαλμένα πιστευόταν ότι ήταν το άγαλμα της θεάς Δήμητρας, είχε βρεθεί στο χώμα σχεδόν 130 χρόνια νωρίτερα, όμως κανείς από τους ντόπιους δεν είχε τολμήσει να την πειράξει θεωρώντας πως με τις ανώτερες δυνάμεις της θα τους τιμωρούσε. Το τόλμησε ο Βρετανός Εντουαρντ Κλαρκ.

Το βιβλίο

Λεπτομέρειες από τη συγκλονιστική ιστορία της αρπαγής της Καρυάτιδας της Ελευσίνας το 1801 από τον Κλαρκ φέρνει στο φως ένα σπάνιο βιβλίο, γραμμένο οκτώ χρόνια αργότερα από τον ίδιο, που θα δημοπρατηθεί σε λίγες ημέρες στη χώρα μας. Τα παράδοξα εμπόδια που συνάντησε στην προσπάθεια της αρπαγής, το κόλπο που επιστράτευσε για να τα καταφέρει, το καράβι που βούλιαξε ενώ μετέφερε την Καρυάτιδα στην Αγγλία, η ανάσυρσή της από τον βυθό δύο χρόνια αργότερα και η μεταφορά της στη Βρετανία, όπου σήμερα κοσμεί το Μουσείο Fitzwilliam στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, περιγράφονται σε αυτό το εξαιρετικά σπάνιο τεκμήριο, που περιορισμένα αντίγραφά του συναντώνται σε λίγες δημόσιες βιβλιοθήκες του κόσμου. Το δερμάτινο εξώφυλλο με τη χρυσοτυπία, τα χαρακτικά που απεικονίζουν την Καρυάτιδα αλλά και την Ελευσίνα την εποχή της αρπαγής, τού προσδίδουν μοναδική αξία ενώ στην ίδια έκδοση είναι προσαρτημένο και δεύτερο σύγγραμμα, στο οποίο παρατίθενται άγνωστες πληροφορίες για την αρπαγή των Μαρμάρων του Παρθενώνα από τον Ελγιν. Και τα δύο θα δημοπρατηθούν από τον Οίκο Α. Καραμήτσος στις 16 και 17 Ιουνίου.

«Το κοινό δεν ενδιαφέρεται για τις δυσκολίες που έχει η αφαίρεση γλυπτών από απομακρυσμένες και βαρβαρικές χώρες», ξεκινά τη διήγησή του με επαρκές θράσος ο Βρετανός Εντουαρντ Κλαρκ. Και συνεχίζει μιλώντας για την Κόρη της Ελευσίνας: «Μια κυρίαρχη παράδοση λέει πως αν το άγαλμα μετακινηθεί, η Γη στην Ελευσίνα θα πάψει να είναι εύφορη και η παραγωγή θα καταστραφεί. Ο Αχμέτ Αγάς πλήρως κυριευμένος από αυτή τη δεισιδαιμονία μάς απαγόρευσε να σκάψουμε. Κατάφερα να ξεπεράσω τους ενδοιασμούς του προσφέροντάς του ως δώρο μια χειροποίητη ταμπακιέρα μέσα στην οποία είχα βάλει αρκετά χρυσά νομίσματα ή κομμάτια χρυσού». Οι αποτυχημένες πολυετείς προσπάθειες Αγγλων και Γάλλων να αποσπάσουν το άγαλμα από το φυσικό του περιβάλλον ενίσχυαν τις πεποιθήσεις των ντόπιων. «Οι δυσκολίες δεν ήταν καθόλου ασήμαντες», σημειώνει ο Κλαρκ σε άλλο σημείο. «Καταρχάς, έπρεπε να αγοράσω το άγαλμα από τον Βοεβόδα της Αθήνας, το μόνο πρόσωπο που είχε το δικαίωμα να το διαθέσει. Ενα φιρμάνι έπρεπε να εκδοθεί για την αφαίρεσή του, ένας τούρκος αξιωματούχος να είναι παρών για την εκτέλεση της εντολής και να βρεθεί ένα πλοίο ικανό για να το μεταφέρει μακριά».

Τα εμπόδια

Υπό τον εξαναγκασμό του φιρμανιού, 100 χωρικοί και 50 αγόρια «από το χωριό της Ελευσίνας και γειτονικές περιοχές» συγκεντρώνονται για την ανασκαφή. Η δουλειά είναι δύσκολη. Χωρίζονται σε ομάδες των 40 ατόμων και είτε αναλαμβάνουν τα σχοινιά είτε σηκώνουν με λοστούς μια ξύλινη σχάρα όπου έχουν τοποθετήσει το άγαλμα ώστε να παρακάμψουν τους ογκόλιθους που παρεμποδίζουν την ανάσυρσή του. Παρά τις υπεράνθρωπες προσπάθειες, τα εμπόδια επιμένουν. Και ένα «ατύχημα» την παραμονή της ανάσυρσης κινδυνεύει να τινάξει την επιχείρηση στον αέρα. «Ενώ οι Ελληνες συνομιλούσαν με τον Τούρκο που είχε φέρει το φιρμάνι, ένα βόδι λύθηκε από τον ζυγό του, στάθηκε μπροστά στο άγαλμα και αφού το χτύπησε με τα κέρατά του εξαφανίστηκε τρέχοντας και μουγκρίζοντας στις πεδιάδες της Ελευσίνας», αναφέρει ο Κλαρκ. Αμέσως επικρατεί αναστάτωση και γυναίκες συγκεντρώνονται στο σημείο ερμηνεύοντας το γεγονός ως προειδοποίηση για τη συμφορά που τους περιμένει αν ενοχλήσουν το άγαλμα.

Ομως ο Βρετανός τα έχει κανονίσει όλα: Εχει δωροδοκήσει τον τοπικό Ορθόδοξο ιερέα και στήνει το επόμενο πρωινό, στις 22 Νοεμβρίου του 1801, μια θριαμβευτική σκηνή: Στον τόπο της ανασκαφής εμφανίζεται ο παπάς, φορώντας τα καλύτερα άμφιά του, μπαίνει στο όρυγμα που έχει ανοιχτεί και δίνει τα πρώτα χτυπήματα με την αξίνα – ο Κλαρκ δεν αναφέρει τις ζημιές που ενδεχομένως προκλήθηκαν τις στιγμές εκείνες. Αναυδοι οι ελευσίνιοι χωρικοί, βλέποντας τις κινήσεις του, υπαναχωρούν και συνεχίζουν την ανασκαφή με λιγότερο φόβο για την αμαρτία που διαπράττουν. Οταν ο ήλιος δύει, ένα πλοίο που έχει νοικιαστεί από την Κάσο βρίσκεται ήδη στην παλιά προκυμαία του λιμανιού έτοιμο για τη μεταφορά.

Την επόμενη μέρα, αναχωρεί ακτοπλοϊκώς για τη Σμύρνη και από εκεί φορτωμένο στο εμπορικό πλοίο «Princessa» το άγαλμα ξεκινά για την Αγγλία. Σε ένα παράξενο παιχνίδι της μοίρας το πλοίο βυθίζεται κοντά στο Beachy Head του Δυτικού Σάσεξ. Ανασύρεται δύο χρόνια αργότερα και τον Ιούλιο του 1803 η Καρυάτιδα τοποθετείται στο πιο προβεβλημένο σημείο της δημόσιας βιβλιοθήκης του Cambridge, έχοντας χαραγμένο στο βάθρο της το όνομα «Εντουαρντ Κλαρκ».