Ήταν ο Φουκώ νεοφιλελεύθερος;

Ένα πρόσφατο βιβλίο επανέφερε στο προσκήνιο το ερώτημα εάν στην ύστερη φάση του έργου του ο Μισέλ Φουκώ στράφηκε σε θέσεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι ήταν κοντά σε παραλλαγές του  νεοφιλελευθερισμού. Πρόκειται για το The Last Man Takes LSD. Foucault and the End of Revolution (Ο τελευταίος παίρνει LSD. Ο Φουκώ και το τέλος της επανάστασης), των Mitchell Dean και Daniel Zamora, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Verso. Ο τίτλος παραπέμπει σε μια εκδρομή του Φουκώ, μαζί με αμερικανούς φίλους του, στο Ζαμπρίσκι Πόιντ της Καλιφόρνια (γνωστό από την ομώνυμη ταινία του Αντονιόνι), που περιλάμβανε όντως και χρήση LSD. Το συγκεκριμένο περιστατικό χρησιμεύει στους συγγραφείς ως παράδειγμα για τη γοητεία που ασκούσε στον Φουκώ μια ορισμένη αντίληψη που μικρή σχέση είχε με αυτό που θα λέγαμε «επαναστατική παράδοση», καθώς έδινε έμφαση σε μια ατομική αισθητική της ύπαρξης, παρά στον συλλογικό μετασχηματισμό.

Το βασικό σχήμα των Zamora και Dean είναι ότι σταδιακά ο Φουκώ μετατοπιζόταν σε μια τοποθέτηση που ήταν κοντά στο τότε αναδυόμενο ρεύμα του νεοφιλελευθερισμού. Αυτό αποτυπωνόταν στην ολοένα και μεγαλύτερη δυσπιστία απέναντι στο κράτος, στη θετική γνώμη για τους «Νέους Φιλοσόφους», στον συντονισμό με το ανερχόμενο ρεύμα του «αντι-ολοκληρωτισμού», και στην πολιτική συμπόρευση με αυτό ονομάστηκε η «δεύτερη αριστερά», δηλαδή τις τάσεις εκείνες εντός του Σοσιαλιστικού Κόμματος που κατεξοχήν κατέτειναν στην απομάκρυνση από κλασικές τοποθετήσεις μιας επηρεασμένης από τον μαρξισμό αριστερής πολιτικής. Για τους Dean και Zamora αυτό αποτυπωνόταν στη στροφή του θεωρητικού έργου του Φουκώ, την εγκατάλειψη της ανάλυσης των πρακτικών εξουσίας και της συσχέτισής τους με θεσμούς όπως η φυλακή προς όφελος της έρευνας των μορφών υποκειμενοποίησης και την ιστορική διερεύνηση του τρόπου συσχέτισης με απολαύσεις, μέσα από έννοιες όπως η «επιμέλεια εαυτού».

Κλειδί για την ανάλυσή τους η αναμέτρηση του Φουκώ με τις παραλλαγές του νεοφιλελευθερισμού στις διαλέξεις του στο Κολλέγιο της Γαλλίας το 1978-1979, με γενικό τίτλο Η γέννηση της βιοπολιτικής (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πλέθρο, σε μετάφραση του Βασίλη Πατσογιάννη). Κατά την ανάγνωση που κάνουν οι Dean και Zamora, ο Φουκώ δεν αναλύει απλώς αυτές τις εκδοχές νεοφιλελεύθερισμού και την ιδιαίτερη μορφή κυβερνητικότητας που τους αναλογεί, με τον κεντρικό ρόλο μιας παραλλαγής (αυτό)περιορισμού του κράτους, αλλά με έναν τρόπο εμπνέεται από αυτές.

Από μια πλευρά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά. Ο Φουκώ, παρά τον υπαρκτό διάλογό του με το έργο του Μαρξ, ποτέ δεν ενστερνίστηκε μια κλασική εκδοχή «επαναστατικής πολιτικής», η σκέψη του παρέμεινε σταθερά «αντι-ουτοπική», δεν θεωρούσε δεδομένη τη δυνατότητα μιας «σοσιαλιστικής κυβερνητικότητας» και προτιμούσε πραγματικά βήματα προς κοινωνίες πιο ελεύθερες παρά μεγάλα επαναστατικά οράματα. Όντως η πολιτική του τοποθέτηση ήταν κοντά σε μια «φιλελεύθερη» ή «αντι-ολοκληρωτική» αριστερά και όχι σε άλλα ρεύματα, παρά τη συμπόρευσή του με ριζοσπαστικά κινήματα (π.χ. για την κατάσταση στις φυλακές) στη δεκαετία του 1970. Όμως, το ενδιαφέρον και ο πλούτος του έργου του ποτέ δεν ταυτίστηκαν με τις συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές που έκανε.

Γιατί δεν ήταν νεοφιλελεύθερος ο Φουκώ

Κατά συνέπεια δεν πιστεύω ότι το ύστερο έργο του Φουκώ παραπέμπει σε κάποια «νεοφιλελεύθερη στροφή». Πολύ περισσότερο έχει να κάνει με την επιλογή του να διαβάσει ξανά μια ολόκληρη ιστορία ατομικών και συλλογικών πρακτικών που έχουν να κάνουν με το σώμα, με τις απολαύσεις, με τον τρόπο που οι μορφές εξουσίας και κυβερνητικότητας διαπλέκονται με την παραγωγή υποκειμενικοτήτων, με την ανάδυση διαφορετικών καθεστώτων αλήθειας.

Είναι ένα ερευνητικό πρόγραμμα εξ ορισμού ανοιχτό, που προφανώς και έχει στοιχεία τομής σε σχέση με τη διερεύνηση των πειθαρχικών μορφών εξουσίας (με σημείο καμπής την έννοια της βιοπολιτικής), όμως σίγουρα δεν σηματοδοτεί μια νεοφιλελεύθερη μετατόπιση. Αντίθετα, επιτρέπει να γίνει καλύτερα κατανοητή η ιδιαίτερη τροπικότητα του νεοφιλελευθερισμού όχι απλώς ως «οικονομικής πολιτικής» αλλά ως συνολικής κοινωνικής «οντολογίας».

Ακόμη περισσότερο, ένα από τα στοιχεία που κατά τους Dean και Zamora κατεξοχήν παραπέμπει σε μια νεοφιλελεύθερη μετατόπιση, δηλαδή η έμφαση στο στοιχείο του πειραματισμού και της απελευθέρωσης κοινωνικών πρακτικών, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι μάλλον παραπέμπει στο ακριβώς αντίθετο: στη σημασία που έχει η συλλογική επινοητικότητα και ο πειραματισμός για την ανάδυση νέων κοινωνικών πρακτικών, μορφών, σχέσεων, τρόπων οργάνωσης της ζωής σε όλα τα επίπεδα, από την οικονομία έως τη σεξουαλικότητα, ως αναντικατάστατη πλευρά οποιασδήποτε πολιτικής της χειραφέτησης που θέλει να αποφύγει τα αδιέξοδα μιας αντίληψης του μετασχηματισμού ως «από τα πάνω» επιβολής ενός σχεδίου.

Αλήθεια και ετερότητα

Το χειρόγραφο της τελευταίας διάλεξης του Μισέλ Φουκώ στο Κολλέγιο της Γαλλίας, στις 28 Μαρτίου 1984, μόλις τρεις μήνες πριν τον θάνατο του,  περιλαμβάνει ένα τμήμα που δεν το διάβασε. Στον επίλογο αναφέρει: «Αυτό που θα ήθελα να τονίσω, για να καταλήξω, είναι το ακόλουθο: δεν υπάρχει εγκαθίδρυση της αλήθειας χωρίς μια ουσιώδη θέση ετερότητας (alterité)· η αλήθεια δεν είναι ποτέ η ίδια· δεν μπορεί να υπάρξει αλήθεια παρά μόνο στη μορφή του άλλου κόσμου και της άλλης ζωής».