Σώματα πεδία μάχης

Μια σχεδόν αυθόρμητη τάση μας ωθεί να αντιλαμβανόμαστε το σώμα μας, όπως και τα σώματα των άλλων ανθρώπων ως απλώς δεδομένα. Ως εάν να αποτελούν το όριο μιας απλής φυσικότητας ή υλικότητας, με την κοινωνικότητα ή την ιδεολογία να ξεκινάει από αυτό και μετά. Μόνο που έτσι παραβλέπουμε ότι και τα ίδια τα σώματά είναι τα αποτελέσματα μιας διαδικασίας παραγωγής.

Ο συνηθέστερος και πιο οικείος τρόπος να στοχαζόμαστε αυτή τη διάσταση της κοινωνικής παραγωγής του σώματος είναι προφανώς όλα αυτά που αφορούν την εμφάνισή του. Από τη γυμναστική και όλες τις παραλλαγές δίαιτας μέχρι όλη την βιομηχανία της πλαστικής χειρουργικής (όπως και της ευεξίας) και από τα ενδύματα, τα κοσμήματα και το μακιγιάζ μέχρι όλων των ειδών τις παρεμβάσεις που μετασχηματίζουν και ανασημασιοδοτούν συνάμα τα ανθρώπινα σώματα, είναι εμφανές ότι στο σώμα μας ποτέ δεν φερόμαστε ως ένα απλό «φυσικό δεδομένο». Ο προσεκτικός μελετητής της ιστορίας αυτών των πρακτικών θα υποσημείωνε ότι ακόμη και το «φυσικό λουκ» στην πραγματικότητα είναι κοινωνική κατασκευή και όχι η άρνησή της.

Όμως, η κοινωνική παραγωγή του σώματος δεν περιορίζεται εδώ. Αρκεί να αναλογιστούμε τη σεξουαλικότητα. Και εδώ είναι πολύ λίγα πράγματα αφορούν τη «φυσική» ή βιολογική διάσταση. Αντιθέτως, η διαδικασία με την οποία ερωτικοποιείται το ανθρώπινο σώμα, οι πρακτικές και οι μορφές που όχι μόνο καθίσταται επιθυμητό αλλά και ικανό προς απόλαυση αποτυπώνουν κοινωνικές πρακτικές, αντιλήψεις, «κανονικότητες» (αλλά και τα όρια και τις υπερβάσεις αυτών).

Με αυτόν τον τρόπο πρέπει να δούμε και τις αναπαραγωγικές πρακτικές. Η αντίληψη ότι το γυναικείο σώμα είναι προορισμένο για την αναπαραγωγή και την τεκνοποιία δεν είναι απλώς μια ηθική προτροπή ή μια κοινωνική σύμβαση. Πολύ περισσότερο δεν είναι κάποιος προορισμός των γυναικών. Αντίθετα, είναι μια ολόκληρη διαδικασία με την οποία το γυναικείο σώμα παράγεται κοινωνικά ως σώμα που επιτρέπει την αναπαραγωγή.

Μια αναπαραγωγή που με τη σειρά της δεν είναι ποτέ απλώς «βιολογική», όπως δείχνει η διαφορετική βαρύτητα και αναγκαιότητα της τεκνοποιίας σε αγροτικές προκαπιταλιστικές κοινωνίες και σε καπιταλιστικές κοινωνίες. Και που με μία έννοια δεν αφορά ποτέ απλώς τη βιολογική αναπαραγωγή, εάν αναλογιστούμε ότι ιστορικά η «υποχρέωση» των γυναικών για τεκνοποιία συνδυάστηκε και με ένα ολόκληρο πλέγμα κοινωνικών σχέσεων που καθυπότασσαν τις γυναίκες σε ένα συγκεκριμένο ιεραρχικό και εξουσιαστικό πλαίσιο.

Μάλιστα, ένα από τα ιστορικά παράδοξα που συχνά προσπερνάμε είναι ότι το πρότυπο της πυρηνικής οικογένειας και η αντίληψη ότι η γυναίκα κατεξοχήν θα πρέπει να ασχολείται με «το σπίτι και τα παιδιά» είναι παράγωγο μιας ορισμένης φάσης της καπιταλιστικής νεωτερικότητας κατά την οποία θεωρήθηκε ότι ο συνδυασμός ανάμεσα στην μαζική είσοδο των γυναικών στην εργασία στην βιομηχανική επανάσταση και μια ορισμένη «ελευθεριότητα» ήταν μια απειλή που έπρεπε να αντιμετωπιστεί, ακόμη και ενάντια στην αυξανόμενη απαίτηση για εργασία των γυναικών.

Η συμπληρωματικότητα ανάμεσα στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού και μορφές κοινωνικής παραγωγής του σώματος που παραπέμπουν σε ιδιαίτερα συντηρητικές οπτικές αποτυπώνεται έντονα και στον τρόπο που σε πείσμα μιας ρητορικής που ταυτίζει την ανάπτυξη του καπιταλισμού με την φιλελευθεροποίηση των κοινωνιών, αυτό που βλέπουμε τα τελευταία χρόνια είναι μια διαρκής προσπάθεια να τεθούν τα σώματα υπό νέες μορφές ελέγχου. Από όλες τις παραλλαγές του νέου κύματος ομοφοβίας έως τη μεγάλη μάχη της θρησκευτικής δεξιάς στις ΗΠΑ κατά του δικαιώματος στην άμβλωση (που ο απόηχός της φτάνει και στην Ελλάδα μέσα από την νεόκοπη προβληματική για τα δικαιώματα του «αγέννητου παιδιού»), τα παραδείγματα είναι αρκετά.

Σε αυτό το φόντο μεγάλο μέρος της συζήτησης στην Ελλάδα για το δημογραφικό δεν έχει καμία σχέση με αυτό που θα μπορούσε να είναι όντως μια συζήτηση για το δημογραφικό. Για να το πω πιο απλά: πολλοί από αυτούς που σήμερα διακηρύσσουν με ποικίλους τρόπους την αγωνία τους για τις δημογραφικές τάσεις στην Ελλάδα δεν ανησυχούν ούτε για τις αναλογίες ανάμεσα στις ηλικιακές ομάδες ούτε για τα εάν μειώνεται ή αυξάνεται ο νεανικός πληθυσμός στην Ελλάδα (άλλωστε τότε θα έπρεπε να ομολογήσουν ότι ο αντιμεταναστευτικός τους οίστρος θα συμβάλει στη γήρανση του πληθυσμού της χώρας). Αυτό για το οποίο αγωνιούν, αυτό που αποτελεί τη δυσανεξία τους, αυτό που τους κινητοποιεί είναι η πεποίθησή τους ότι ένας μεγάλος αριθμός γυναικών δεν στέκονται στο ύψος του καθήκοντός τους που είναι να τεκνοποιούν και να επιτελούν τον ρόλο που τους αναλογεί. Ότι σε αυτό προστίθεται και μια ιδιότυπη βιομηχανία που σχετίζεται με τις ιατρικές διαστάσεις της αναπαραγωγής απλώς αποτυπώνει το εύρος των δυνητικών «συνεργειών» στον σύγχρονο καπιταλισμό.

Η εθνικοποίηση του σώματος

Όπως έχει παρατηρηθεί συχνά η συζήτηση για το δημογραφικό αλλά και τις αναπαραγωγικές πολιτικές στη χώρα μας φορτίζεται με έναν ιδιαίτερο «εθνικό» τόνο. Η τεκνοποιία αντιμετωπίζεται ως υποχρέωση προς το έθνος που δεν πρέπει να «συρρικνωθεί», ιδίως από τη στιγμή που περιβάλλεται από «εχθρούς» με άλλες δημογραφικές δυναμικές. Όμως, αυτή η ιδιότυπη «εθνικοποίηση» των γυναικείων σωμάτων απλώς έρχεται να επιτείνει τα προβλήματα που δημιουργεί μια ετεροκανονιστική αντίληψη της τεκνοποιίας ως καθήκοντος.