Η κλοπή του αιώνα: Το φωτεινό παράδειγμα των Carabinieri

Η επιστροφή των κλεμμένων έργων των Πικάσο και Μόντριαν στην Εθνική Πινακοθήκη είναι ακόμη σε εκκρεμότητα. Κι αυτό επειδή χρειάζεται να ολοκληρωθεί η διαδικασία παράδοσης, την οποία συντονίζει ο αρμόδιος ανακριτής και εισαγγελέας που χειρίζεται δικαστικά την υπόθεση του 49χρονου καθ’ ομολογίαν δράστη της κλοπής. Στο μεταξύ, οι δικαστικές Αρχές, σύμφωνα με πληροφορίες, έδωσαν το περασμένο Σάββατο παραγγελία για τη διενέργεια πραγματογνωμοσύνης, στο πλαίσιο της οποίας θα βεβαιωθεί η γνησιότητα των έργων τέχνης που εκλάπησαν από την Εθνική Πινακοθήκη τον Ιανουάριο του 2012. Μέχρι τότε η Ελληνική Αστυνομία έχει αναλάβει τη φύλαξη και προστασία των πολύτιμων αυτών έργων. Οπως άλλωστε συμβαίνει σε ανάλογες περιπτώσεις εγκληματικής ενέργειας με στόχο την εθνική πολιτιστική κληρονομιά σε όλον τον κόσμο.

Σε αναμονή αυτής της επιστροφής, αξίζει να σημειώσουμε τη σημασία που έχουν οι ομάδες έμπειρων επιστημόνων οι οποίες στελεχώνουν τα αντίστοιχα τμήματα προστασίας και διαφύλαξης πολιτιστικών θησαυρών. Και να αναρωτηθούμε γιατί η Ελλάδα, χώρα με πλούσιο πολιτιστικό κεφάλαιο και με άπειρα περιστατικά κλοπών και αρχαιοκαπηλίας, δεν έχει μελετήσει το υποδειγματικό μοντέλο της γειτονικής Ιταλίας και των Comando Carabinieri Tutela Patrimonio Culturale που συγκροτήθηκε πριν από 52 χρόνια.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι κλοπές από μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους αυξήθηκαν. Σε μια προσπάθεια προστασίας της πολιτιστικής ιδιοκτησίας, τα έθνη συγκάλεσαν και συνέταξαν τη Σύμβαση της UNESCO του 1970 για την πρόληψη της παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής και μεταφοράς πολιτιστικής ιδιοκτησίας. Ηδη η ιταλική κυβέρνηση – έναν χρόνο πριν από την υπογραφή της Σύμβασης της UNESCO του 1970 – είχε ιδρύσει την πρώτη ομάδα επιβολής του νόμου στον κόσμο, αφιερωμένη στην προστασία της τέχνης και της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Στο πέρασμα των δεκαετιών το ειδικό αυτό σώμα των Comando Carabinieri Tutela Patrimonio Culturale (TPC), γνωστότερο ως Carabinieri Art Squad, αναδείχθηκε σε πρότυπο, αφού κατόρθωσε να εξιχνιάσει δεκάδες περιπτώσεις αρχαιοκαπηλίας και κλοπής πολιτιστικών αγαθών που αφορούσαν όχι μόνο την προστασία της ιταλικής πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και τη διαφύλαξη εθνικών θησαυρών άλλων χωρών. Το TPC είναι ένας τομέας των Carabinieri, δηλαδή της εθνοφρουράς της Ιταλίας, που ασκεί καθήκοντα εσωτερικής αστυνόμευσης και υπάγεται στο ιταλικό υπουργείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Δραστηριοτήτων και Τουρισμού. Το TPC διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο σε ειρηνευτικές αποστολές στη Μέση Ανατολή και συνεργάζεται με εθνικούς οργανισμούς συμβάλλοντας στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς τους, ακόμη και σε περιόδους συγκρούσεων. Η μονάδα προστατεύει επίσης έργα τέχνης σε περιοχές που επλήγησαν από πλημμύρες και σεισμούς και διερευνά απάτες και πλαστογραφίες τέχνης.

Η βάση Leonardo

Η συγκέντρωση εξειδικευμένων γνώσεων και η λεπτομερής καταγραφή τους ήταν η κεντρική ιδέα της μεθόδου με την οποία ξεκίνησαν το έργο τους. Το 1980 οι Carabinieri της τέχνης δημιούργησαν μια βάση δεδομένων, τη Leonardo, παρέχοντας σημαντικές πληροφορίες σχετικά με κλεμμένα έργα τέχνης. Η Leonardo ήταν ανοιχτή για τα αντίστοιχα τμήματα καταπολέμησης εγκληματικών δραστηριοτήτων, με στόχο πολιτιστικούς θησαυρούς, τα οποία είχαν ιδρυθεί σε όλον τον κόσμο. Ενώ από το 2014 η τεχνολογία των εφαρμογών για κινητά τηλέφωνα μεγάλωσε την πηγή της Leonardo με τη δημιουργία του iTPC, για λήψη στα ιταλικά και αγγλικά. Επιτρέπει στους χρήστες να εισάγουν μια φωτογραφία ενός έργου, ελέγχοντας αν είναι περασμένο στη βάση Leonardo, η οποία σήμερα περιέχει πληροφορίες για περισσότερα από 1,1 εκατομμύρια κλεμμένα αντικείμενα.

Το παράδειγμα των Carabinieri της τέχνης ακολούθησαν και άλλες χώρες, όμως δεν κατόρθωσαν να φτάσουν το ποσοστό επιτυχιών της Ιταλίας. Οπως η ομάδα του εγκλήματος τέχνης του FBI στις Ηνωμένες Πολιτείες που ιδρύθηκε μόλις το 2004 και απαρτίζεται μόνο από 20 πράκτορες. Αριθμός πολύ μικρός σε σύγκριση με τους 300 ιταλούς αξιωματικούς, εξειδικευμένους στη δίωξη πολιτιστικών εγκληματικών ενεργειών. Και ενώ η Μονάδα Τέχνης και Αρχαιοτήτων της Scotland Yard ιδρύθηκε την ίδια χρονιά με το TPC της Ιταλίας, το αρμόδιο τμήμα του Ηνωμένου Βασιλείου είναι πολύ μικρότερο και διατηρεί μια λιγότερο εκτενή βάση δεδομένων, καλύπτοντας κυρίως τα μουσεία και τα μνημεία πολιτισμού στην περιοχή του Λονδίνου.

Ο κρατήρας του Ευφρονίου

Η ιστορία του σώματος των Carabinieri της τέχνης έχει καταγράψει πολυάριθμες επιτυχημένες έρευνες. Λόγω του αυξημένου ενδιαφέροντος που έχουν η τέχνη και τα κειμήλια πολιτιστικής κληρονομιάς στη διεθνή αγορά, η Ιταλία αντιμετωπίζει για αιώνες περιπτώσεις λεηλασιών των θησαυρών της. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ένα φημισμένο έργο αρχαίας τέχνης βγήκε παράνομα από τα σύνορα της Ιταλίας. Ο επαναπατρισμός του ήταν μια περίπλοκη διαδικασία μεταξύ χωρών και η επιτυχία του οφείλεται και στην επίλεκτη ομάδα του TPC. Η περιπέτεια άρχισε στις 12 Νοεμβρίου του 1972, στο κυριακάτικο ένθετο των «New York Times», με ένα δημοσίευμα να ανακοινώνει: «Ενα νέο ελληνικό αγγείο του 6ου π.Χ. αιώνα στη Νέα Υόρκη. Ο διευθυντής του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης δηλώνει: είναι το ωραιότερο ελληνικό αγγείο στον κόσμο». Η δήλωση ήταν του Τόμας Χόβινγκ, τότε διευθυντή του Μετροπόλιταν, αποκαλούμενου και «καρχαρία των συλλογών». Ο Χόβινγκ με θολές πρακτικές απέκτησε τον κρατήρα του Ευφρονίου, πληρώνοντας 1 εκατομμύριο δολάρια. Ο ίδιος στα απομνημονεύματά του, το 1993, παραδέχτηκε ότι γνώριζε την παράνομη προέλευσή του, πληρώνοντας την υψηλότερη τιμή που έχει καταβάλει ποτέ ένα μουσείο για μια αρχαιότητα εκείνη την εποχή. Αμέσως, οι ιταλικές Αρχές εξέφρασαν ανησυχίες σχετικά με την προέλευση του αντικειμένου. Πίστευαν ότι ο κρατήρας είχε απομακρυνθεί παράνομα από την Ιταλία, αλλά δεν μπόρεσαν να αποδείξουν την προέλευση του αντικειμένου.

Οι έρευνες του TPC αποκάλυψαν τελικά την αλήθεια, ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1990, όταν οι έμπειροι Carabinieri ανακάλυψαν αποδεικτικά στοιχεία για ένα παράνομο δίκτυο αρχαιοτήτων. Αποκάλυψαν ευρύ δίκτυο λεηλασιών που μέσω μεγάλων οίκων δημοπρασιών πουλούσε έργα σε αξιόπιστα μουσεία. Τα στοιχεία συνέδεσαν τον κρατήρα του Ευφρονίου με έναν συγκεκριμένο λεηλατημένο τάφο Ετρούσκων στο Τσερβέτερι της Ιταλίας. Οι Carabinieri εισέβαλαν στην αποθήκη του ελβετού εμπόρου αρχαιοτήτων Τζάκομο Μέντιτσι και ανακάλυψαν ότι αγόρασε τον κρατήρα απευθείας από τους ληστές των ετρουσκικών τάφων. Χάρη στην έρευνα, η Ιταλία και το Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης συμφώνησαν να επιστραφούν πάνω από δώδεκα αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένου του κρατήρα του Ευφρονίου. Ο κρατήρας μεταφέρθηκε πίσω στην Ιταλία τον Ιανουάριο του 2008, στο Τσερβέτερι, όπου εκτίθεται μόνιμα στο αρχαιολογικό μουσείο της περιοχής.

«Η τέχνη διάσωσης της τέχνης»

Η επιστροφή του κρατήρα του Ευφρονίου είναι ένας από τους πιο γνωστούς επαναπατρισμούς. Δεν ήταν η μοναδική επιτυχία του TPC, όπως έδειξε το 2019 η ιταλική έκθεση «Ανακτημένοι θησαυροί: η τέχνη διάσωσης της τέχνης», με αφορμή την 50ή επέτειο του TPC. Η περιοδεύουσα έκθεση (πρόλαβε πριν από την πανδημία να ταξιδέψει και στο Παρίσι) περιελάμβανε 15 έργα που ανακτήθηκαν από τους Carabinieri, όπως αρχαίοι αμφορείς, μαρμάρινα γλυπτά, αναγεννησιακοί πίνακες και εικονογραφημένα χειρόγραφα. Κάθε έκθεμα έφερε μαζί του μια ιστορία εγκλήματος και ανάκτησής του από το TPC. Μερικά από αυτά τα έργα και αντικείμενα είχαν εμφανιστεί προς πώληση σε μεγάλους οίκους δημοπρασιών ή γνωστούς εμπόρους και συλλέκτες, ενώ κάποια είχαν εμφανιστεί ακόμη και σε μουσεία.

Οπως η σελίδα από το ζωγραφισμένο χειρόγραφο του δόγη Αντρέα Ντάντολο του 14ου αιώνα που εκλάπη το 1949 από τα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας και εξήχθη παράνομα. Για σχεδόν επτά δεκαετίες ήταν εξαφανισμένη και εντοπίστηκε στο Λονδίνο τον Ιανουάριο του 2019, κατά τη διάρκεια επιθεώρησης στις αποθήκες ενός διάσημου οίκου δημοπρασιών. Μετά την παραλαβή του επίσημου αιτήματος της ομάδας TPC, ο οίκος δημοπρασιών επέστρεψε το χειρόγραφο τον επόμενο μήνα, κατά τη διάρκεια τελετής στην ιταλική πρεσβεία στο Λονδίνο.

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ

Ο δρόμος προς την Εθνική Πινακοθήκη

1        Ο κάτοχος των έργων, δηλαδή η Εθνική Πινακοθήκη, κάνει αίτημα προς τις δικαστικές αρχές για την επιστροφή τους.

2        Ο ανακριτής – εισαγγελέας καλεί από το επιστημονικό προσωπικό της Εθνικής Πινακοθήκης εν ενεργεία πραγματογνώμονα για να κάνει επίσημη αναγνώριση των κλεμμένων έργων και να επαληθεύσει τη γνησιότητά τους, καθώς ο Μιχάλης Δουλγερίδης που εκλήθη για ταυτοποίηση από τις αστυνομικές αρχές την περασμένη Δευτέρα έχει συνταξιοδοτηθεί και δεν τελεί καθήκοντα προϊστάμενου της Διεύθυνσης Συντήρησης και Αποκατάστασης Εργων Τέχνης της Εθνικής Πινακοθήκης.

3       Μετά την πραγματογνωμοσύνη ακολουθεί η προετοιμασία της μεταφοράς των έργων στην Πινακοθήκη.

4       Στην Πινακοθήκη θα γίνει ενδελεχής εξέτασή τους για να εξακριβωθούν φθορές και ζημιές των πινάκων. Θα ξεκινήσουν εργασίες αποκατάστασής τους και στη συνέχεια θα εκτεθούν στο κοινό.

• Για λόγους ασφαλείας οι Αρχές επισημαίνουν πως δεν θα προγραμματιστεί συγκεκριμένη ημερομηνία και ώρα παράδοσης των έργων στην Πινακοθήκη.