Από που βγαίνει το όνομα Ελένη, για την οποία έγινε ο πόλεμος της Τροίας; – Ποιος ήταν ο Έλενος…

Τα ερωτήματα γύρω από το πρόσωπο της Ελένης είναι πολλά, όχι μόνο για τον ρόλο της στην τρωική ιστορία, όπως αυτός μας παραδίδεται από τον Όμηρο, τους αρχαίους συγγραφείς (ιστορικούς, φιλοσόφους, ποιητές…) και τους μύθους αλλά και για το «περίεργο» όνομα της.

Το όνομα «Ἑλένη» ετυμολογείται με δυσκολία, αν και προτάθηκαν διάφορες ερμηνείες, σχετίζοντας το είτε με το κοινό «ελένη», «ελάνη» που σήμαινε «λαμπάδα» (και κατ’ επέκταση «Ελένη» είναι η «λάμπουσα – λαμπερή») είτε ερμηνεύτηκε ως σύνθετη λέξη από το «ἑλεῖν» (ρ. αἱρέω -ῶ, αόριστος > εἷλον [θέμα ἑλ-]) και τη λέξη ναῦς = πλοίο (ελέναυς), δηλαδή σύνθετη λέξη, όπως τα «έλανδρος» και «ελέπολις» (καταστρέφων/ουσα άνδρες, πόλεις), ενώ κατά τον Curtius η λέξη προέρχεται από την «σελήνη».

Ερευνώντας το όνομα περισσότερο μπορούμε (πιθανόν) να προσεγγίσουμε κάποια αφανή στοιχεία του περιεχόμενου του, αν λάβουμε υπόψη ότι ο Όμηρος καταγράφει με το ίδιο όνομα και άλλο, ανδρικό, πρόσωπο, το γιο του Πριάμου, που λεγόταν «Έλενος» (Ζ- 76 στχ).

Ήταν μάντης και μετά την άλωση ακολουθεί στην Ήπειρο τον Νεοπτόλεμο, χτίζει το νέον Ίλιον, βασιλεύει, μεγαλώνει τον γιο του Νεοπτόλεμου Μολοσσό.

Συνεπώς, το όνομα υπήρχε σε Αχαιούς και Τρώες!

Επίσης αξίζει να θυμηθούμε τους μνημονευόμενους από τον Όμηρο «Σελλούς» της Δωδώνης, το ασκητικό ιερατείο του μαντείου (έδιναν χρησμούς) που το όνομα τους δείχνει να έχει την ίδια ρίζα με τη «Σελήνη» και το «Σέλας».

Helen of Troy, πίνακας της Evelyn De Morgan (Πηγή: Wikipedia)

Οι τρεις ομηρικές περιπτώσεις «Ελένη – Έλενος –Σελλοί» θα μπορούσαν να συνδεθούν με ένα ακόμη στοιχείο, με την μαντική ιδιότητα, ή το χάρισμα της μαντικής, όμως, ως μια «άτεχνη μαντεία», «θεόπνευστη».

Σχετικά με την Ελένη διαπιστώνουμε ότι ο Όμηρος, στην Οδύσσεια, όταν ο Τηλέμαχος βρίσκεται στο παλάτι της Σπάρτης την παρουσιάζει να επιχειρεί να μαντέψει ποιος είναι αλλά και να ερμηνεύσει σημάδια και όνειρα. Παράλληλα αναφέρεται ότι γνωρίζει φυτά που πιθανόν συνδέθηκαν με τις μυήσεις και την αρχαία μαντική δηλαδή νηπενθή (ψυχότροπα) φάρμακα.

Η λατρεία της Ελένης

Ένα άλλο στοιχείο που μας φέρνει κοντά σε παρόμοιες ερμηνευτικές εκδοχές είναι η λατρεία της, η οποία πιθανόν να μην περιοριζόταν μόνο στα πλαίσια της ηρωολατρείας (Ισοκράτης, Ελένης Εγκώμιο), αλλά να είχε παλιές ρίζες.

Είναι γεγονός πως η αρχαία Σπάρτη τιμούσε ιδιαιτέρως τις γυναικείες θεότητες, αφού διέθετε 34 ναούς αφιερωμένους σ’ αυτές (από τους 50, Παυσανίας), μάλιστα υπήρχε λατρεία της Ελένης και του Μενέλαου, που γινόταν στο «Μενελάειο» στην Αρχαία Θεράπνη.

Ενώ η λατρεία της Ελένης πιθανό να ξεκίνησε κατά την αρχαϊκή εποχή, εικάζεται ότι η Ελένη αντικατέστησε μια θεά προγενέστερη που είχε τα χαρακτηριστικά της Αφροδίτης. Άλλωστε ως θεότητα «Ελένη Δενδρίτις» λατρευόταν στην Ρόδο, όπου κατά την παράδοση πέθανε (αυτοκτόνησε).

Τι συμβαίνει όμως στον ιστορικό πυρήνα του έπους;

Υπήρξε άραγε μια πανέμορφη μυκηναία, βασίλισσα, με το όνομα Ελένη όπως καταγράφεται στο έπος, που να έζησε τον 12ο αιώνα στην Σπάρτη και η άστατη συμπεριφορά της παρήγαγε την κρίση μεταξύ μυκηναίων και ασιατών ή τελικά το έπος αναφέρεται σε μια θεότητα;

Ο Όμηρος γνωρίζει μία Ελένη, κόρη της Λήδας και του Δία, που όπως άλλοι γιοι και κόρες θεών μπορεί να γνωρίσει τον θάνατο (π.χ. Σαρπηδών).

Παρουσιάζει λοιπόν ως θνητή την Ελένη, ως υπαρκτό πρόσωπο, βασίλισσα της Σπάρτης που για ένα δυνατό έρωτα εγκατέλειψε οικειοθελώς την Σπάρτη (Τειχοσκοπία, Οδύσσεια -Σπάρτη). Βρίσκεται στην Τροία με τον Πάρη, δεν έχει παιδιά (κατά άλλους έχει) και ευθύνεται για την αιματηρή σύρραξη ανάμεσα στου Αχαιούς και τους Τρώες.

Όπως ο Ασκληπιός είναι για τον Όμηρο θνητός γιατρός, έτσι και η Ελένη είναι μια πανέμορφη βασίλισσα, που πιθανόν έχει το χάρισμα της «μαντικής», αλλά δεν είναι θεά, όπως η Καλυψώ.

Στην εκδοχή του Ηροδότου και του Ευριπίδη (της μη μετάβασης στην Τροία) και κάποιων άλλων, η Ελένη είναι θύμα του ανταγωνισμού των θηλυκών θεοτήτων, όμως αποτελεί ένα τραγικό πρόσωπο που αδικήθηκε. Μάλιστα αναφέρεται πως έχει ιδιότητες παράξενες, π.χ. τιμωρητικές (θεϊκές), όταν αδικήθηκε από τον Στησίχορο τον τύφλωσε και αυτός με παλινωδία την αποκατέστησε.

Μετά το θάνατό της, κατά μια παράδοση, έγινε σύζυγος του Αχιλλέα.

Πηγή: Μηχανή του Χρόνου