Η πολιτική των κοινών

Με έκταση σχεδόν 500 πυκνογραμμένες σελίδες, το Κοινό. Δοκίμιο για την επανάσταση στον 21^ο αιώνα των Πιέρ Νταρντό και Κριστιάν Λαβάλ, που κυκλοφόρησε πριν μερικούς μήνες από τις εκδόσεις Εκκρεμές σε μετάφραση του Πάνου Αγγελόπουλου και της Βίκυς Ιακώβου και επιμέλεια του Αλέξανδρου Κιουπκιολή, σίγουρα εντυπωσιάζει, ιδίως όταν ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι η φιλοδοξία του είναι να αναδιατυπώσει ένα πρόταγμα επαναστατικού μετασχηματισμού με ορίζοντα την υπέρβαση του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Και πριν βιαστεί να το χαρακτηρίσει κανείς μια μεγάλη άσκηση ματαιοπονίας, πιστεύω ότι το μεγάλο του ενδιαφέρον είναι ο τρόπος που προσπαθεί να θεμελιώσει αυτό το αίτημα.

Κοινό: μια έννοια κλειδί

Είναι αλήθεια ότι η έννοια των «κοινών», των commons, έχει παίξει σημαντικό ρόλο σε παραλλαγές ριζοσπαστικής σκέψης τις τελευταίες δεκαετίες. Τα μεγάλα κύματα ιδιωτικοποιήσεων από τη δεκαετία του 1990 και μετά, ιδίως σε σχέση με βασικά αγαθά, έδωσαν ώθηση σε έναν τρόπο σκέψης που επικέντρωνε στη διαδικασία ιδιωτικής ιδιοποίησης των κοινών αγαθών και στις νέες «περιφράξεις», σε μια αναλογία με τη σημασία που είχαν οι περιφράξεις των κοινόχρηστων γαιών για την ανάπτυξη των πρώιμων μορφών καπιταλισμού ήδη από τον 15^ο αιώνα. Όμως, οι Νταρντό και Λαβάλ δεν επιδιώκουν να ανακεφαλαιώσουν αυτή την τοποθέτηση, αλλά να διερευνήσουν συστηματικά πώς αναδύεται το ερώτημα για το κοινό τόσο μέσα στις κοινωνικές  πρακτικές όσο και μέσα στον κοινωνικό στοχασμό.

Ο στόχος τους είναι να δείξουν πώς μέσα στην ίδια την ανθρώπινη δραστηριότητα και συλλογική δράση αναδιατυπώνεται διαρκώς το αίτημα για το κοινό, η επιμονή δηλαδή ότι συγκεκριμένα αγαθά και πεδία δεν μπορούν και δεν πρέπει να υπόκεινται σε κάποιας μορφής ιδιοποίηση και ιδιοκτησία. Εκεί αναζητούν τη δυνατότητα θεμελίωσης ενός προτάγματος χειραφέτησης που να υπερβαίνει τα αδιέξοδα της αντίληψης ενός «κομμουνισμού» που στηρίχτηκε πρωτίστως στην επέκταση του κρατικού εξαναγκασμού και ελέγχου. Αντίθετα, η δική τους αναζήτηση κατατείνει πολύ περισσότερο σε όλες εκείνες τις εκδοχές κινημάτων χειραφέτησης που στηρίζονται στη δημοκρατική συμμετοχή σε όλα τα επίπεδα.

Οι Νταρντό και Λαβάλ είναι πολύ επιφυλακτικοί απέναντι σε ένα δημοφιλές σχήμα που ορίζει τις «περιφράξεις» ή την «απαλλοτρίωση» ως κάτι συντελεσμένο, το οποίο θα πρέπει να ανατρέψουμε, επιστρέφοντας ουσιαστικά σε μια προηγούμενη συνθήκη μη απαλλοτριωμένων κοινών. Η δική τους ανάλυση παραπέμπει σε μια διαρκώς αναπαραγόμενη τάση για την επέκταση της καπιταλιστικής συσσώρευσης άρα και για την ιδιοποίηση του κοινού αλλά και σε μια επίσης διαρκή τάση μέσα από τους αγώνες, τις αντιστάσεις και τις διεκδικήσεις των ανθρώπων να παράγεται διαρκώς εκ νέου το κοινό ως αίτημα και συλλογική πράξη.

Σε αυτό το φόντο είναι που προχωρούν σε μια εντυπωσιακού εύρους ανάγνωση κρίσιμων στιγμών, από τις τοποθετήσεις του Μαρξ και του Προυντόν, μέχρι πιο πρόσφατες τοποθετήσεις για την «πολιτική οικονομία των κοινών» και από την ιστορική αναδρομή στην ίδια την έννοια του κοινού (συμπεριλαμβανομένης και της εμφάνισής του στο χώρο του δικαίου), μέχρι τα σύγχρονα κινήματα που το διεκδικούν. Αυτό δίνει ένα μεγαλύτερο κριτικό βάθος στην επεξεργασία τους σε σχέση με τοποθετήσεις που παρά την απήχησή τους, συχνά ήταν αρκετά σχηματικές όπως π.χ. αυτές των Αντόνιο Νέγκρι και Μάικλ Χαρντ.

Οι Νταρντό και Λαβάλ επιμένουν ότι το κοινό απαιτεί μια μορφή θέσπισης και δεν είναι μια αυθορμήτως αναδυόμενη μορφή και σε αυτή την αναζήτηση μιας δημοκρατικής και συμμετοχικής θέσπισης του κοινού μέσα από τη συλλογική δράση, προχωρούν και ένα διάλογο μια άλλες απόψεις, συμπεριλαμβανομένων αυτών του Καστοριάδη και του Γκουαταρί. Με αυτό τον τρόπο προσπαθούν να απαντήσουν στο ερώτημα πώς μπορεί μια νέα θέσπιση, που να αρνείται την κρατική λογική, να παράγει νέες κοινωνικές σημασίες και να αποφεύγει τον κίνδυνο μιας ορισμένης σκλήρυνσης, διερεύνηση που τους οδηγεί στο να δουν τις αντιφάσεις αλλά και την πραγματική επινοητικότητα του κινήματος των «ανακτημένων» αυτοδιαχειριζόμενων επιχειρήσεων στην Αργεντινή.

Οι Κριστιάν Λαβάλ και Πιέρ Νταρντό

Η επιστροφή του ερωτήματος για τον κοινωνικό μετασχηματισμό

Η μεγάλη συνεισφορά τέτοιων αναλύσεων είναι ότι επαναφέρουν το ερώτημα του ριζικού κοινωνικού μετασχηματισμού. Γιατί σε πείσμα μιας επίμονης προσπάθειας τις τελευταίες δεκαετίες να αποκηρυχθεί η έννοια της επανάστασης (παρότι υποτίθεται καταστατική της ίδιας της νεωτερικότητας), το γεγονός ότι στις συλλογικές προσδοκίες, στις κινηματικές διεκδικήσεις αλλά και στις ίδιες τις μορφές συμμετοχικής κοινής δράσης διαρκώς αναδύεται το αίτημα μιας κοινωνικής οργάνωσης που να υπερβαίνει τον καταναγκασμό της αγοράς και τη βία της διαρκούς οριοθέτησης δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και ιδιοποίησης και να επαναφέρει την κεντρικότητα των κοινών (ξεκινώντας από την επίγνωση του οικονομικού μοντέλου που οδηγεί στην κλιματική καταστροφή), αποτυπώνει και τη διαρκή επικαιρότητα της αλλαγής των σημερινών μορφών κοινωνικής οργάνωσης.

Ο κανόνας του μη ιδιοποιήσιμου

Για τους Νταρντό και Λαβάλ το κοινό  (που το χρησιμοποιούν ως ουσιαστικό και όχι ως επίθετο) δεν είναι μια ουσία ή ιδιότητα, αλλά πολύ περισσότερο μια πολιτική αρχή που διατρέχει ταυτόχρονα τα πεδίο της διακυβέρνησης και την κοινωνικοοικονομική σφαίρα, ορίζοντας το αίτημα μιας δημοκρατίας των κοινών, οργανωμένης τόσο εδαφικά όσο και κοινωνικοεπαγγελματικά, που θα επιτρέπει τη διαρκή θέσπιση των κοινών, αυτών που πρέπει να μείνουν συλλογικά ρυθμισμένα αλλά μη ιδιοποιήσιμα.