Για την εντοπιότητα και την αυτοχθονία

Σε προηγούμενο άρθρο αναφερθήκαμε στους «ντόπιους» της Μακεδονίας, βάζοντας τη λέξη συνεχώς σε εισαγωγικά και επισημαίνοντας ότι έτσι «αυτοαποκαλούνται» τα μέλη της συγκεκριμένης ομάδας. Παρόλα αυτά, ξέσπασε μια διαμάχη στους κόλπους των κατοίκων της Μακεδονίας για το ποιος νομιμοποιείται να αποκαλείται «ντόπιος». Κυρίως ελληνόφωνοι της περιοχής άρχισαν να διαμαρτύρονται ότι κακώς χρησιμοποιείται o όρος αυτός είτε σαν αυτοπροσδιορισμός ή σαν ετεροπροσδιορισμός…

Γιατί, λοιπόν, τόσος θόρυβος;  γιατί τόση ανησυχία; γιατί τόση ανασφάλεια; θα μπορούσε να προσθέσει κανείς. Το ζήτημα είναι πολύ απλό και ερμηνεύεται με τα στερεότυπα της εντοπιότητας και της αυτοχθονίας, κυρίως της αυτοχθονίας, που αποτελεί ένα από τα βασικά ιδεολογήματα του εθνικισμού αλλά και του εθνικοσοσιαλισμού.

Τι μας λέει, λοιπόν, αυτή η  «κοσμοθεωρία»; Μας λέει απλά ότι υπάρχουν πληθυσμοί αυτόχθονες και άλλοι ετερόχθονες ή επήλυδες. Οι αυτόχθονες είναι αυτοί που πρέπει να ορίζουν έναν τόπο, καθώς αυτοί γεννήθηκαν σε αυτόν και άρα τους ανήκει. Στην ίδια την εθνική ιδεολογία η ιδέα της αυτοχθονίας είναι θεμελιώδης για τη συγκρότηση της «μυθιστορίας» και της ταυτότητας ενός έθνους. Είναι γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο που (επι)στρατεύονται οι ιστορικές και εν γένει αρχαιογνωστικές επιστήμες, προκειμένου να τεκμηριώσουν την όσο γίνεται πιο αρχαία παρουσία ενός έθνους σε μια χωρική επικράτεια, που είναι και η ίδια η επικράτεια του έθνους-κράτους ή αυτή που διεκδικεί, εν ονόματι της ιστορίας και του λεγόμενου «ζωτικού χώρου».

Δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι σε αυτού του είδους τις ιδεολογίες το έθνος συνδέεται με τη «φυλή» ( έθνος είναι μια φυλή που αποκτά συνείδηση του εαυτού της). Η λέξη «φυλή» παράγεται από το ρήμα » φύω», γεγονός που παραπέμπει στην αντίληψη ότι η φυλή βγαίνει από την ίδια τη γη, από το χώμα, όπως τα φυτά, μια αντίληψη που παραπέμπει με τη σειρά της στη βιολογική άποψη περί ταυτότητας, που δεν είναι παρά η ρατσιστική αντίληψη. Και η ετυμολογία της λέξης «αυτοχθονία»
παραπέμπει σε δεσμούς με το χώμα, που, σε συνδυασμό με τους δεσμούς του αίματος, συγκροτούν ένα σύνολο που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά αυτής της κοσμοθεωρίας και των υποπροϊόντων ή των  κλάδων της.

Ποιο είναι, λοιπόν, τα αφήγημα πάνω στο οποίο στηρίζεται η ξενοφοβία και η ξενηλασία; Ακριβώς ότι κάποιοι είναι αυτόχθονες και ορίζουν το ζωτικό τους χώρος και όσοι ήρθαν μετά και απαλλού είναι «ξένοι», «φερτικοί», «ξενομερίτες» κ.λπ.
Η έννοια της «εντοπιότητας» και του «ντόπιου» έχει ανάλογες εφαρμογές σε επίπεδο τοπικών ή περιφερειακών κοινωνιών και πληθυσμιακών ομάδων.

Ποιος » δικαιούται», λοιπόν,  να αποκαλείται «ντόπιος» στη Μακεδονία; Σύμφωνα με την παραπάνω προσέγγιση, όταν η συζήτηση τοποθετείται με όρους αυτοχθονίας, αρχαιότερης κατοίκησης κ.λπ. δεν είναι μόνον έωλη αλλά είναι και επικίνδυνη διότι εύκολα γλιστράει όχι απλά στον τοπικισμό αλλά στον ίδιο το ρατσισμό. Οι αυτοαποκαλούμενοι «ντόπιοι» της Μακεδονίας έγιναν τέτοιοι, όταν εγκαταστάθηκαν επήλυδες, δηλαδή πρόσφυγες, με τους οποίους προέκυψαν ανταγωνισμοί και συγκρούσεις γύρω από ζητήματα έγγειας ιδιοκτησίας και όχι μόνο. Δεν πρόκειται κατά συνέπεια για κάποιο «εθνωνύμιο» αλλά για μια επωνυμία διαχωρισμού απέναντι στον έπηλυ ξένο, που είναι και απειλή…

Το γεγονός ότι οι ίδιοι επινόησαν και υιοθέτησαν τον όρο αυτό για τον εαυτό τους αντιπαρατιθέμενοι στους επήλυδες πρόσφυγες δεν σημαίνει ότι απαγορεύει κανείς ή αρνείται τη χρήση του ίδιου όρου από άλλες ομάδες που θεωρούν τους εαυτούς τους «ντόπιους». Το πρόβλημα είναι η ταύτιση, στο μέτρο που οι δυο ομάδες διαφοροποιούνται ως προς τον αυτοπροσδιορισμό τους. Εφόσον είναι διαφορετικές, πώς μπορούν να φέρουν την ίδια επωνυμία; Ξέρουμε άλλωστε πως η ταυτότητα συγκροτείται σε σχέση με την ετερότητα.

Όπως και να ‘ ναι, σε τελική ανάλυση, η όλη συζήτηση που φτάνει στα όρια της σύγκρουσης φανερώνει το πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας και ιδιαίτερα του Βορρά σε ό,τι αφορά τις ταυτότητες. Η σύγχυση και τα εθνικιστικά ή τοπικιστικά συμπλέγματα οδηγούν σε ανασφάλειες. Και οι ανασφάλειες σε μηχανισμούς άμυνας, που συχνά εκδηλώνεται με όρους φανατισμού…

Ο Βασίλης Νιτσιάκος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων