Για τους μεταφραστές

Τους χρωστάμε περισσότερα απ’ όσα τους αναγνωρίζουμε. Ειδικά όσοι στριμωχνόμαστε κάτω από την ετικέτα «διαχειριστές του εφήμερου λόγου». Το αίσθημα είναι σίγουρα κοινό για πολλούς συναδέλφους όταν αρχίζουν να πέφτουν οι καταιγιστικές ριπές της επικαιρότητας. Αυτόν τον στίχο του Σαίξπηρ που αναφέρει ο «Γκάρντιαν» σε ποια μετάφραση τον μεταφέρεις; Βασίλη Ρώτα, Μπελιέ ή Καψάλη; Κι αν επιλέξεις μια περισσότερο «ψυχαναλυτική» ενώ το απόσπασμα απαιτεί θεατρική; Αν η μετάφραση του 1930 αποδεικνύεται πιο ανάλαφρη από εκείνη που κυκλοφόρησε φέτος; Και πότε επιτρέπεται η πρόχειρη – ελεύθερη, προσαρμοσμένη στο αγκομαχητό του δημοσιογραφικού λόγου; Το αίσθημα πανικού που μπορεί να μεταδοθεί σε τμήμα εφημερίδας αν μέχρι αργά το βράδυ λείψει η κατάλληλη έκφραση για επίμαχο απόσπασμα, καλύτερα να μείνει «αμετάφραστο» για την ώρα. Κάποτε, πάντως, η γνωστή παρένθεση που ακολουθεί τον τίτλο ενός βιβλίου (εκδοτικός οίκος, χρονολογία, όνομα μεταφραστή ή μεταφράστριας) πρέπει να δραπετεύσει από τις στήλες και τις σελίδες των βιβλιοκρισιών. Αποτελεί συστατικό μέρος της κυκλοφορίας του στα ελληνικά και αποδίδει κομμάτι της «ψυχής» του.

Οι σκέψεις αυτές γεννήθηκαν ύστερα από την ανάγνωση του πρόσφατου τίτλου «Πολίτες της Βαβυλωνίας» (εκδ. Νήσος, επιμ. Μαρίας Παπαδήμα), όπου 30 γνωστοί μεταφραστές και μεταφράστριες μιλούν για τη δουλειά τους σε πρώτο πρόσωπο από το περίφημο – μισάνοιχτο – εργαστήρι τους: «Πιστεύω πως η λογοτεχνική μετάφραση πρέπει να διδάσκεται», γράφει, για παράδειγμα, ο Ντέιβιντ Κόνολι, στο κεφάλαιο «Από τη θεωρία στην πράξη». «Δεν ισχυρίζομαι, βέβαια, ότι κάποιος που δεν έχει παρακολουθήσει κάποιο πρόγραμμα λογοτεχνικής μετάφρασης δεν μπορεί να είναι εξαιρετικός μεταφραστής…». Μαζί του συμφωνεί η – και εκδότρια – Μαρία Γυπαράκη: «Οι παλιές δομές πρέπει να αναθεωρηθούν και οι εκδότες θα πρέπει να συμβάλουν για την επιμόρφωση των μεταφραστών, συνεργαζόμενοι με εκπαιδευτικούς οργανισμούς, με ιδρύματα, καθώς και με μορφωτικές αντιπροσωπείες ξένων χωρών, ευρωπαϊκών και μη. Χρειάζεται μια ριζική αναδιοργάνωση, χρειάζονται «σχολεία» (ο τύπος τους μένει να καθοριστεί) στα οποία θα εκπαιδεύονται οι «τεχνίτες» της μετάφρασης». Διαφορετική είναι η αντίληψη του Αχιλλέα Κυριακίδη στον διάλογο που εξελίσσεται όσο γυρίζει κανείς τις σελίδες: «Δεν νομίζω ότι η μετάφραση μπορεί να διδαχτεί· ή, έστω, το μόνο που μπορεί να διδαχτεί είναι η τεχνική της, η τεχνική του πώς θα μπεις στο δάσος για να κυνηγήσεις και ν’ αποφύγεις τις παγίδες. Από κει και πέρα, το πώς θα χτυπήσεις την μπεκάτσα είναι θέμα ταλέντου».

Στο τρίτο κεφάλαιο συναντάμε τους «Μεταφραστές επί το έργον». Γράφει η Αθηνά Δημητριάδου για τον «Φύλακα στη σίκαλη» του Σάλιντζερ, που μετέφρασε πρόσφατα (εκδ. Πατάκη): «Πόσο χαρακτηριστικά εφηβική είναι η γλώσσα; Προτιμώ να τη χαρακτηρίσω έντεχνα εφηβική. Φέρει, βέβαια, τη σφραγίδα του εφήβου ο οποίος διαβάζει πολύ και συστηματικά κλασική λογοτεχνία και όχι μόνον, προέρχεται από εύπορο, αστικό, καλλιεργημένο περιβάλλον και ταυτόχρονα αναπαράγει την εφηβική, νεοϋορκέζικη slang που κυριαρχούσε τόσο στα σχολεία απ’ όπου πέρασε ο ήρωας, όσο και στον δρόμο…». Ο Αλέξανδρος Ισαρης, απ’ την πλευρά του, συγκεφαλαιώνει για την ιδιότυπη σχέση συγγραφέα και μεταφραστή: «Ο μεταφραστής αισθάνεται πολύ συχνά παγιδευμένος. Περισσότερο παγιδευμένος παρά φιλοξενούμενος. Ακόμα και η φιλία του με τον συγγραφέα καταλήγει σε φλογερό πάθος, νιώθει δέσμιος της σαγήνης του. Η ζωή του κυλάει κάτω απ’ τον αστερισμό του συγγραφέα… Οι προσπάθειές του μου θυμίζουν εκείνες του ισορροπιστή. Καθώς κινείται πάνω σε μία γραμμή, που χωρίζει τον συγγραφέα από τον αναγνώστη, πρέπει διαρκώς να ισορροπεί προσπαθώντας να μην ξεγελάσει κανέναν απ’ τους δύο».

Επειδή οφείλουμε να τηρήσουμε τη βιβλιογραφική υποχρέωση (όχι από εξαναγκασμό, αλλά επειδή πρόκειται για ανάγνωσμα αναφοράς) οι άλλοι συμμετέχοντες είναι οι: Οντέτ Βαρών – Βασάρ, Χάρης Βλαβιανός, Δημήτρης Δημητριάδης, Μαρία Ευσταθιάδη, Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλλου, Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Γιάννης Καλλιφατίδης, Δημήτρης Καλοκύρης, Ηλίας Καφάογλου, Γιούλα Κουγιά, Πέρσα Κουμούτση, Μαρίνα Κουνεζή, Ελενα Νούσια, Μαουρίτσιο ντε Ρόζα, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Μελίνα Παναγιωτίδου, Ανδρέας Παππάς, Στρατής Πασχάλης, Νίκος Πρατσίνης, Κατερίνα Σχινά, Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ, Μίλτος Φραγκόπουλος, Γιάννης Η. Χάρης, Θανάσης Χατζόπουλος.