Της Μαρίας Μουρελάτου

Λένε ότι όλα είναι θέμα ψυχολογίας. Από την άνοδο και την πτώση των δεικτών της οικονομίας, τις νίκες και τις ήττες στα γήπεδα του ποδοσφαίρου μέχρι και την καλή ή κακή κατάσταση της φυσικής μας υγείας. Ολα περνούν από το φίλτρο της ψυχής. Με το βλέμμα στραμμένο στο αθάνατο ελληνικό καλοκαίρι όπου έχουμε εναποθέσει όλοι τις ελπίδες μας «διά πάσαν νόσον», απευθυνθήκαμε στο πιο κατάλληλο άτομο να μας οδηγήσει με ψυχραιμία και νηφαλιότητα – ύστερα από μια ζόρικη χρονιά – στο πλοίο της γραμμής από όπου ο καθένας μας θα ατενίσει τη δική του γραμμή του ορίζοντος. Ξαπλώστε κι εσείς αναπαυτικά για μια τελευταία συνεδρία προ διακοπών, στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι της Μαρίνας Οικονόμου – Λαλιώτη, της διακεκριμένης καθηγήτριας Ψυχιατρικής στην Α’ Ψυχιατρική Κλινική της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο ή, όπως η ίδια το έχει αποκαλέσει στο παρελθόν, στη Μέκκα της Ψυχιατρικής στην Ελλάδα.

Οι ρόλοι αντιστρέφονται, οι «ασθενείς» ρωτούν και η ειδικός απαντά. Σκοπός; Nα φύγουμε όλοι με ένα ψυχικό rapid test στο χέρι για να ταξιδέψουμε προς τας εξοχάς με όσο το δυνατόν λιγότερα ερωτήματα στο κεφάλι.

Ψυχική νόσος

Κατ’ αρχάς, ξεκινώντας με μια απορία διαχρονική, είναι σοβαρά τα πράγματα, γιατρέ; Τι δείχνει η ακτινογραφία της ψυχικής μας κατάστασης;

«Κατάθλιψη, άγχος, φοβίες, κρίσεις πανικού, υποτροπές σε ανθρώπους που ήδη νοσούν, εξάρτηση από το Διαδίκτυο ειδικά στους εφήβους και δυσκολίες στη διαχείριση θυμού, είναι μερικά μόνο από τα προβλήματα που καταγράφουμε ως απόηχο των κλήσεων που λαμβάνουμε καθημερινά στη Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης 10306 που θέσαμε σε ισχύ από την πρώτη στιγμή του ξεσπάσματος της πανδημίας. Στη Γραμμή καλούν κυρίως γυναίκες, το χαρακτηριστικό όμως είναι ότι ο ένας στους δύο δεν είχε ποτέ απευθυνθεί στο παρελθόν σε επαγγελματία ψυχικής υγείας, ενώ περισσότεροι από τους μισούς δεν ανέφεραν να πάσχουν από κάποια ψυχική νόσο. Οπως μαρτυρούν τα στοιχεία αυτή την περίοδο φαίνεται να πληττόμαστε από δύο πανδημίες. Θα λέγαμε σε μια σχηματική αποτύπωση ότι η Covid-19 φέρει δύο κρίσεις – υποπροϊόντα της. Πρώτη βεβαίως η πανδημία της Covid -19 που με τις μεταλλάξεις μάς θυμίζει ότι είναι ακόμα εδώ και δεύτερη της ανησυχίας σε σχέση με τις οικονομικές συνέπειες, μια πανδημία οικονομικού άγχους. Και τα δύο αυτά αλληλεπιδρούν ενημερώνοντας το ένα το άλλο, με συνέπειες που οδηγούν στην ασάφεια, τον πανικό και την αβεβαιότητα».

Αμέσως σχολιάζουμε το παράδοξο, ότι στην «Ελλάδα 2.0» όπου σε λίγα χρόνια ιπτάμενα οχήματα θα σκίζουν τους αιθέρες, δεν έχουμε λύσει βασικά ζητήματα όπως το να μην αποτελεί ταμπού η επίσκεψη σε έναν ειδικό για τη φροντίδα της ψυχικής μας υγείας.

«Εχουν γίνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή, έχουμε όμως ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας. Το στίγμα που συνοδεύει την ψυχική νόσο εξακολουθεί ακόμα και στον 21ο αιώνα να αποτελεί το βασικότερο εμπόδιο αναζήτησης βοήθειας. Πρέπει να γίνει σαφές ότι ο άνθρωπος που επισκέπτεται το γραφείο ενός ειδικού ψυχικής υγείας δεν είναι «τρελός», αλλά συνειδητοποιημένος. Είναι καιρός να διαλύσουμε τους μύθους γύρω από την ψυχική νόσο. Να σταματήσουμε να στιγματίζουμε όποιον αισθάνεται μόνος, αβοήθητος, μπερδεμένος, σε αδιέξοδο και να ενθαρρύνουμε όποιον γνωρίζουμε ότι αντιμετωπίζει δυσκολίες να αναζητήσει υπεύθυνη επιστημονική υποστήριξη».

Καταθλιπτικό αποτύπωμα

Αφότου έγινε γνωστό ότι ο πλανήτης πλήττεται από μια φονική πανδημία, μετράμε καθημερινά απώλειες. Αυτή η συνεχής τριβή με τον θάνατο άραγε τι αφήνει στο τέλος της ημέρας για τον καθένα από εμάς;

«Δεν μπορεί παρά να αφήνει ένα καταθλιπτικό αποτύπωμα. Οι άνθρωποι νιώθουν θλίψη, ματαίωση και απελπισία, έχουν ένα αίσθημα αβοηθητότητας. Ολη αυτή την περίοδο συνομιλήσαμε με πολλές και διαφορετικές μορφές θανάτου, απώλειας και πένθους. Ηρθαμε αντιμέτωποι με έναν ιδιότυπο θάνατο, μοναχικό, ασυντρόφευτο, έναν θάνατο χωρίς κατευόδιο, χωρίς το τελευταίο αντίο. Εξοικειωθήκαμε απότομα με την καθημερινή ανακοίνωση στατιστικών και αριθμών που αντιστοιχούσαν δυστυχώς σε ζωές που χάθηκαν. Και αυτή είναι μια εξοικείωση που τρομάζει. Βιώνουμε όμως και μια μορφή πένθους για τη χαμένη μας κανονικότητα, τη σύνδεση με όλα όσα μας έκαναν να αισθανόμαστε οικεία».

Και οι κρίσεις; Οικονομική πριν, υγειονομική τώρα, τι σημάδια αφήνουν;

«Κάθε κρίση αφήνει ένα ψυχολογικό αποτύπωμα» απαντά με βεβαιότητα η Μαρίνα Οικονόμου – Λαλιώτη. «Ετσι και η πανδημική κρίση δεν μπορεί παρά να έχει ψυχολογικές επιπτώσεις σε όλους μας, σε μεγάλους και μικρούς, σε άντρες και γυναίκες, ηλικιωμένους, παιδιά και εφήβους, με διαφορετικό βέβαια τρόπο στον καθένα από εμάς. Ψυχολογικές επιπτώσεις σε επίπεδο συλλογικό και ατομικό. Στο συλλογικό επίπεδο κάποιοι μιλούν για ένα τσουνάμι διαταραχών ψυχικής υγείας που το περάσαμε ήδη αλλά πολύ πιθανόν να το βρούμε πάλι μπροστά μας. Αν πάμε στο ατομικό – προσωπικό επίπεδο ο καθένας μας έχει τη μοναδικότητά του, τα δικά του προσωπικά βιώματα, τις δικές του δοκιμασίες. Ετσι, σε κάθε δοκιμασία ανατρέχει στο προσωπικό ή οικογενειακό του πεδίο. Με αυτά τα υλικά διαμορφώνονται και οι αντιδράσεις του στην κρίση».

Οι σκεπτικιστές

Εκεί που είσαι ό,τι δηλώσεις, στον σκοτεινό κόσμο του Διαδικτύου, έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο πολλοί εξ ημών να απορρίπτουν επιστημονικά δεδομένα που φέρουν ονοματεπώνυμο και υπογραφή και να υιοθετούν αμφιλεγόμενες απόψεις αγνώστων. Τι οδηγεί την ανθρωπότητα σε αυτόν τον κατήφορο;

«Η απουσία του ορθού λόγου. Η άρνηση της πραγματικής ζωής. Προσωπικά, με φοβίζουν οι αρνητές του εμβολίου που καλύπτονται κάτω από τον μανδύα του σκεπτικισμού. Οι σκεπτικιστές, αυτοί που συχνά εμφανίζονται ως «διστακτικοί», κάνουν χρήση ενός προσωπικού αμυντικού μηχανισμού, αυτόν της διανοητικοποίησης, μιας εσφαλμένης ωστόσο νοητικής διεργασίας που εξυπηρετεί τις φοβίες τους και την ουσιαστική ανάγκη να έρθουν αντιμέτωποι με αυτές. Ετσι, αντί να μπαίνουν στην ουσία του προβλήματος, καταφεύγουν στη σεναριολογία και την παραδοξολογία, παρασύρονται από μυθεύματα του Διαδικτύου, στέκονται στο μερικό και το αποσπασματικό, το ρηχό και το επίπλαστο. Αδυνατούν να δουν τα πράγματα σφαιρικά και ολιστικά με την αυθεντική έννοια του όρου, αδυνατούν να δουν τη μεγάλη εικόνα, σε μια προσπάθεια να ξορκίσουν το κακό. Κατά τη διαδικασία αυτή υιοθετούν εύκολα, άκριτα και αβασάνιστα κάθε σενάριο που βολεύει το δικό τους γνωστικό πεδίο, που τροφοδοτεί την καχυποψία τους και εν τέλει τρέφει τους μύχιους φόβους τους και τις ανεπεξέργαστες ανασφάλειές τους. Και τονίζω τις λέξεις άκριτα και αβασάνιστα γιατί σημαίνουν χωρίς κρίση, χωρίς κριτική σκέψη, χωρίς «βάσανον»».

Δύσκολη η ζωή, ειδικά για όποιον ζει κάτω από την ίδια στέγη με έναν αρνητή του ιού. Στο κατώφλι ενός νέου εθνικού διχασμού, το ερώτημα του ενός εκατομμυρίου δολαρίων που στριφογυρίζει στο κεφάλι μας φέτος το καλοκαίρι είναι το εξής: Μπορούμε να κάνουμε παρέα «σαν άλλοτε» αρνητές και εμβολιασμένοι;

«Κάθε κοινωνία είναι πολυμορφική. Παντού και πάντα υπάρχει ένα ποσοστό που λειτουργεί με ανορθολογικό τρόπο, δεν πιστεύει και αμφισβητεί τα τεκμήρια της επιστήμης. Γι’ αυτό και πρέπει να απευθυνθούμε σε όλους με πειθώ, με συναίσθημα, με αναφορές στο παράδειγμα γύρω μας και βεβαίως στον ορθό λόγο, όπως τεκμηριώνεται από επιστημονικά ευρήματα και στοχευμένες προτάσεις. Διχαστικές συμπεριφορές που υπακούν στη λογική του διπόλου εμβολιασμένοι – ανεμβολίαστοι όχι μονό δεν βοηθούν, αλλά υπονομεύουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Πρόκληση για όλους μας, καθώς θα διαχειριζόμαστε τις νέες μας «κανονικότητες», θα είναι να μετατρέψουμε τις προσωπικές μας αγωνίες σε μια άσκηση στη συνύπαρξη, άσκηση στην ατομική και κοινωνική ευθύνη. Αλλωστε, η μονοσήμαντη επίκληση του φόβου και της καταστολής οδηγεί σε αντίθετα αποτελέσματα».

Να αντιδράσουµε ενεργητικά

Παραφράζοντας τη διάσημη ρήση που έχει αποδοθεί στον Σωκράτη, ρωτάμε την καθηγήτρια Ψυχιατρικής αν η ανθρωπότητα καλείται να πορευτεί πλέον σε ένα μονοπάτι όπου «ένα είναι βέβαιο, ότι τίποτα δεν είναι βέβαιο». Και η απάντησή της, σαν ιατρική συνταγή προς αιώνια χρήση, ενδείκνυται για ανάγνωση πρωί – μεσημέρι – βράδυ πριν από το φαγητό. «Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η πανδημία μάς οδήγησε σε έναν νέο κόσμο, με ασάφειες και ανατροπές, ρευστότητα και αβεβαιότητες. Αντί να σκεφτόμαστε με τρόμο ότι η νέα βεβαιότητα θα είναι ότι τίποτα από εδώ και πέρα δεν είναι βέβαιο, είναι ώρα να αντιδράσουμε ενεργητικά απέναντι στον φόβο και την πεσιμιστική στάση απέναντι στην ίδια τη ζωή.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στη σκέψη μας θα πρέπει να παίζει το πώς θα ξεπεράσουμε το πρόβλημα, πώς θα αναπτύξουμε και θα βελτιώσουμε την ψυχική μας ανθεκτικότητα, το πώς θα αξιοποιήσουμε τις δυνάμεις της προσαρμοστικότητάς μας. Πώς θα μετατρέψουμε το άγχος και το στρες στην παθολογική του μορφή σε ευ-στρες, που αποτελεί το κατάλληλο έδαφος για την επινοητικότητα, την ευελιξία, το προχώρημα, το μπροστά. Σε αυτή μας την προσπάθεια να «οικοδομήσουμε» τον ναό του μέλλοντος, πρέπει να εξορύξουμε τα μάρμαρα του παρελθόντος και να τα σμιλεύσουμε με τις τεχνικές του παρόντος. Πρέπει να σκάψουμε στα βάθη του ασυνειδήτου μας και να συνδέσουμε τα ευρήματά μας με τη νέα γνώση, με τις κατακτήσεις της επιστήμης, αλλά και την προσωπική δουλειά με τον εαυτό μας, μια συνειδητή προσπάθεια για ανάπτυξη νέων προσαρμοστικών δεξιοτήτων. Και σε αυτές τις δεξιότητες, εγώ συμπεριλαμβάνω την απόκτηση ατομικής και κοινωνικής ευθύνης που σήμερα αποκτούν μια ιδιαίτερη αξία, μια νέα νοηματοδότηση».

Και τα social media, αν δεν υπήρχαν ώστε να εκτονωνόμαστε και να εκφράζουμε την άποψή μας, μήπως θα έπρεπε να τα εφεύρουμε; «Το πεδίο των social media είναι ένας αχανής χώρος, όπου διακινούνται κάθε λογής ιδέες και απόψεις, άλλες φορές χρήσιμες και διαφωτιστικές και άλλες φορές ακραίες και προσβλητικές. Κατά τις περιόδους της καραντίνας προσέφεραν μια σημαντική υπηρεσία, σε πολλές πληθυσμιακές ομάδες, νεότερους και μεγαλύτερους και μας διασύνδεσαν με τρόπους καθοριστικούς για την ψυχική μας υγεία και τις κοινωνικές μας σχέσεις.

Αναντίρρητα, μέσα από τα social media σήμερα έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία και στη γνώση. Αλλο όμως πρόσβαση στη γνώση και άλλο απόκτηση γνώσης, γνώσης τέτοιας που να καθιστά κάποιον ειδικό, υπεύθυνο για να εκφέρει απόψεις και να λαμβάνει αποφάσεις. Η έκταση και η ταχύτητα των δεδομένων που διακινούνται είναι τρομακτική, για άτομα που δεν έχουν ισχυρές άμυνες, συναισθηματικές ή νοητικές και που είναι πιο ευάλωτα σε παραφιλολογίες και σκοταδιστικές απόψεις. Η διακίνηση της πληροφορίας, η πληροφόρηση, που γίνεται μέσα από τα social media μπορεί να εξελιχθεί σε παραπληροφόρηση. Γίνεται έτσι επικίνδυνη και προβληματική. Το Διαδίκτυο είναι και αυτό ένα μέσο εκφοράς δημοκρατίας, ένας τόπος πολυφωνίας, με την προϋπόθεση ότι παραμένουμε επαρκώς ενημερωμένοι από αξιόπιστες επιστημονικές πηγές, ώστε να μην πέφτουμε θύματα μεμονωμένων θεωριών συνωμοσίας, από κύκλους που απεργάζονται σκοτεινά σενάρια. Η επιτυχία της αντιμετώπισης τέτοιων φαινομένων συνδέεται άρρηκτα με την υπεύθυνη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του πληθυσμού, ειδικά των νέων με ευθύβολα και μη συγχυσιογόνα μηνύματα».

Η αγκαλιά της οικογένειας

Εχοντας θέσει τον εαυτό της χρόνια στην υπηρεσία της ανθρώπινης φυλής, έμαθε από μικρή να ακούει και να αφουγκράζεται τις μύχιες σκέψεις των συνανθρώπων της και όχι να μιλάει για τα δικά της βάσανα. Καταφέραμε όμως να ρίξουμε μια κλεφτή ματιά στα εσώψυχά της όταν μας αποκάλυψε ποιο είναι το δικό της καταφύγιο ηρεμίας. «Η αγκαλιά της οικογένειάς μου, το γέλιο της εγγονής μου, οι δικοί μου άνθρωποι διαλεγμένοι μες στα χρόνια. Ανατρέχω συχνά με ανακούφιση στην αρχαία ρήση «ουδέν κακόν αμιγές καλού».

Θεωρώ ότι πίσω από κάθε δυσκολία κρύβεται κάπου και μια θετική πλευρά. Αρκεί να ψάξουμε να τη βρούμε». Αν αναρωτιέστε τι θα πρότεινε για καλοκαιρινό ανάγνωσμα η Μαρίνα Οικονόμου – Λαλιώτη, αρκεί να σας πούμε ότι ανέκαθεν θαύμαζε τους ποιητές. Θέλοντας να αντλήσουμε από τον πλούτο του κλινικού, ερευνητικού και εκπαιδευτικού της έργου, της θέτουμε την τελευταία ερώτηση, την πιο ιερή: Επειτα από μια τόσο δύσκολη χρονιά, πώς μας συμβουλεύει να περάσουμε τις φετινές μας διακοπές; «Κοντά στα αγαπημένα πρόσωπα, που τόσο βίαια κληθήκαμε να «αποχωριστούμε» για τόσο μεγάλα χρονικά διαστήματα. Με αίσθημα ατομικής ευθύνης, τηρώντας τα μέτρα ασφαλείας, τις αποστάσεις, τη χρήση μάσκας όπου θεωρείται επιβεβλημένο και κυρίως με τον εμβολιασμό, απαραίτητη προϋπόθεση για να ξαναγυρίσουμε στην επαφή, προστατεύοντας εμάς και τους γύρω μας. Η περιπέτεια της πανδημίας εξάντλησε και συνεχίζει να δοκιμάζει τις αντοχές μας. Ομως η επιστήμη δίνει τις λύσεις και, ξέρετε, η ελευθερία προϋποθέτει πάντα ανάληψη ευθύνης. Ας εκμεταλλευτούμε όλοι αυτές τις λύσεις και ας χαρίσουμε ένα πιο ανέμελο καλοκαίρι στους εαυτούς μας. Επειτα από τόσες στερήσεις, το δικαιούμαστε».

Headlines