Η Χαλκιδική στο πέρασμα των αιώνων

Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή της Χαλκιδικής ανάγονται στην Παλαιολιθική Περίοδο («αρχάνθρωπος των Πετραλώνων»).

Η Χαλκιδική, για την οποία αντλούμε πληροφορίες και από τη μυθική παράδοση, κατοικήθηκε αρχικά από Θράκες και Πελασγούς.

Τους οικισμούς των Προϊστορικών Χρόνων διαδέχτηκαν από τον 8ο αιώνα π.Χ. οι αποικίες που ιδρύθηκαν κυρίως από τη Χαλκίδα (στους αποίκους της οφείλει την ονομασία της η χερσόνησος της Χαλκιδικής) και την Ερέτρια, αλλά και την Κόρινθο και την Άνδρο.

Στις σημαντικότερες πόλεις συγκαταλέγονταν, μεταξύ άλλων, η Άκανθος, η Ανθεμούς, η Άφυτις, η Γαληψός, η Μένδη, η Όλυνθος, η Ποτείδαια, η Σάνη, η Σάρτη, η Σκιώνη, τα Στάγειρα και η Τορώνη.

Κατά τους Κλασικούς Χρόνους σπουδαιότερα γεγονότα ήταν η καταστροφή του στόλου του Μαρδονίου στον Άθω (492 π.Χ.), η κατασκευή της διώρυγας του Ξέρξη (480 π.X.), η εμπλοκή των πόλεων της Χαλκιδικής στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και η ίδρυση του Κοινού των Χαλκιδέων, συμμαχίας πόλεων, με έδρα την Όλυνθο.

Το 348 π.Χ., μετά την καταστροφή της Ολύνθου από τον Φίλιππο Β’, η περιοχή ενσωματώθηκε στο μακεδονικό βασίλειο.

Κατά τους Ελληνιστικούς Χρόνους ιδρύθηκαν από τους Μακεδόνες η Αντιγόνεια, η Κασσάνδρεια και η Ουρανόπολη.

Το 168 π.X. η περιοχή κατακτήθηκε από τους Pωμαίους.

Στους κατοπινούς αιώνες δοκιμάστηκε από βαρβαρικές επιδρομές και γνώρισε περιόδους ξενικής κατοχής.

Επί Tουρκοκρατίας προνόμια είχαν παραχωρηθεί στους κατοίκους των Μαδεμοχωρίων (Μαντεμοχωρίων) —αυτοδιοικούμενης ομοσπονδίας χωριών στο βορειοανατολικό τμήμα της Χαλκιδικής—, που εκμεταλλεύονταν τα γνωστά από την αρχαιότητα μεταλλεία της περιοχής.

Οι κάτοικοι της Χαλκιδικής έλαβαν μέρος στις επαναστάσεις του 1821 (με πρωτεργάτη τον Εμμανουήλ Παπά) και του 1854 (με επικεφαλής τον Τσάμη Καρατάσο), καθώς και στο Μακεδονικό Αγώνα.

Η περιοχή απελευθερώθηκε τον Οκτώβριο του 1912 (Α’ Βαλκανικός Πόλεμος) και δέχτηκε μεγάλο αριθμό προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922).

Στους πλέον αξιόλογους χώρους αρχαιολογικού και ιστορικού ενδιαφέροντος συγκαταλέγονται οι ακόλουθοι:

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ολύνθου

Η Όλυνθος υπήρξε το σπουδαιότερο πολιτικό κέντρο της Χαλκιδικής κατά τους Κλασικούς Χρόνους (έδρα συμμαχίας πόλεων της Χαλκιδικής, του Κοινού των Χαλκιδέων). Η περιοχή κατοικήθηκε από τους Νεολιθικούς Χρόνους. Η Όλυνθος, ανατολικά του Ολύνθιου ποταμού, ήταν χτισμένη σε δύο λόφους, τον νότιο και τον βόρειο. Το νότιο λόφο κατελάμβανε η πόλη που ίδρυσαν οι Βοττιαίοι τον 7ο αιώνα π.Χ. και κατέστρεψαν οι Πέρσες του Αρτάβαζου το 479 π.Χ. Στο βόρειο λόφο αναπτύχθηκε η πόλη της Κλασικής Περιόδου, που ήταν χτισμένη κατά το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα (παράλληλες «λεωφόροι» και κάθετοι σε αυτές δρόμοι, που συνθέτουν ένα σύστημα οικοδομικών τετραγώνων). Η πόλη αυτή κατελήφθη από τον Φίλιππο B’ το 348 π.X. και καταστράφηκε ολοσχερώς.

Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, ο νεολιθικός οικισμός κατελάμβανε τμήμα του νότιου λόφου, στον οποίον αναπτύχθηκε και η πόλη των Βοττιαίων κατά τους Αρχαϊκούς Χρόνους. Η πόλη των Κλασικών Χρόνων, οχυρωμένη με πλινθόκτιστο τείχος και χτισμένη κατά το ιπποδάμειο σύστημα, απλωνόταν στο βόρειο λόφο. Είχε, μεταξύ άλλων, αγορά, κρήνη —το νερό έφθανε σε αυτή με τη βοήθεια υπόγειου αγωγού, από απόσταση 15 χλμ— και οικίες διαφόρων αρχιτεκτονικών σχεδίων, με κεντρική αυλή-πυρήνα, δωμάτια, βοηθητικούς χώρους, τρεχούμενο νερό και σύστημα αποχέτευσης. Στην «Έπαυλη της Αγαθής Τύχης» βρέθηκαν ψηφιδωτά με μυθολογικές παραστάσεις και διακοσμητικά θέματα. Εκατοντάδες τάφοι με αξιόλογα κτερίσματα εντοπίστηκαν στα νεκροταφεία της πόλης, που βρίσκονταν έξω από τα τείχη.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ολύνθου λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: archaiologia.gr

Ο αρχαιολογικός χώρος των Σταγείρων

Στη χερσόνησο Λιοτόπι βρίσκονται τα Στάγειρα, η γενέτειρα του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.), μεγάλου φιλοσόφου της αρχαιότητας και δασκάλου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τα Στάγειρα ιδρύθηκαν από αποίκους της Άνδρου γύρω στο 655 π.Χ., αργότερα δε δέχτηκαν και αποίκους από τη Xαλκίδα. Μετά τα Μηδικά αποτέλεσαν μέλος της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας. Κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο η πόλη αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία (424 π.Χ.) και συμμάχησε με τους Σπαρτιάτες. Στα μετέπειτα χρόνια προσχώρησε στο Κοινό των Χαλκιδέων και καταστράφηκε από τον Φίλιππο Β’ (349 π.Χ.), σύντομα όμως επανιδρύθηκε, προς τιμήν του Aριστοτέλη. Σύμφωνα με την παράδοση, εδώ εξορίστηκε (ίσως στο νησάκι Καυκανά) από τον Kάσσανδρο η μητέρα του Mεγάλου Aλεξάνδρου, Oλυμπιάδα. Τον 11ο αιώνα αναφέρεται σε έγγραφα το χωριό Λιβασδιάς, που πρέπει να ταυτιστεί με το βυζαντινό οικισμό στην περιοχή της Oλυμπιάδας. Η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως, μεταξύ άλλων, τμήματα της πρώιμης και της ύστερης κλασικής οχύρωσης της πόλης, αρχαϊκό ιερό, θεσμοφόριο, δημόσια οικοδομήματα στην αγορά, οικίες Κλασικών και Ελληνιστικών Χρόνων, καθώς και τμήμα του συστήματος υδροδότησης. Σώζονται, επίσης, ερείπια μεσαιωνικών οικοδομημάτων και βυζαντινού τείχους.

Ο αρχαιολογικός χώρος των Σταγείρων λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: Δήμος Αριστοτέλη

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ακάνθου

Η Άκανθος, σημαντική αρχαία πόλη-λιμάνι, αποικία Ανδρίων, ιδρύθηκε στα μέσα του 7ου αιώνα π.X. στη θέση προϊστορικού οικισμού. Aκολούθησε φιλοπερσική πολιτική κατά τους Mηδικούς Πολέμους. Μετά τη λήξη τους έγινε μέλος της Aθηναϊκής Συμμαχίας. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου πολιορκήθηκε από τους Σπαρτιάτες και, τελικά, προσχώρησε στη συμμαχία τους. Στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ., διατηρώντας την αυτονομία της, η Άκανθος ανήκε στο Κοινό των Χαλκιδέων, συμμαχία πόλεων της Χαλκιδικής. Στους κατοπινούς αιώνες υποτάχθηκε πρώτα στους Μακεδόνες (349 π.Χ.) και ύστερα στους Ρωμαίους (168 π.Χ.), οι οποίοι μετονόμασαν την Άκανθο σε Ιερισσό.

Σε λόφο με μαγευτική θέα στην Ιερισσό και το λιμάνι της διατηρούνται τμήματα από τα τείχη της Ακάνθου, διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη και κτίσματα. Το νεκροταφείο, στην παράλια ζώνη της Ιερισσού, χρησιμοποιήθηκε από τους Αρχαϊκούς (7ος-6ος αιώνας π.Χ.) έως τους Νεότερους Χρόνους.

Ο αρχαιολογικός χώρος του νεκροταφείου της Ακάνθου λειτουργεί από τη Δευτέρα έως την Παρασκευή, από τις 8:30 έως τις 15:30 (Σάββατο – Κυριακή κλειστά).

Πηγή: Δήμος Αριστοτέλη

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου εκτίθενται ευρήματα από σημαντικές αρχαιολογικές θέσεις της Χαλκιδικής.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Η παλαιοχριστιανική βασιλική Σωφρονίου

Ένα από τα σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Χαλκιδικής είναι η βασιλική του επισκόπου Σωφρονίου, πλησίον του οικισμού της Νικήτης. Η αρχαιότερη οικοδομική φάση του μνημείου ανάγεται στα τέλη του 4ου ή στο στο α’ μισό του 5ου αιώνα. Η παλαιοχριστιανική βασιλική κοσμείται με περίτεχνο ψηφιδωτό δάπεδο.

Ο αρχαιολογικός χώρος της βασιλικής Σωφρονίου λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: archaiologia.gr

Το ιερό του Άμμωνος Διός

Στην περιοχή της Καλλιθέας είχε ιδρυθεί κατά την αρχαιότητα ιερό αφιερωμένο στον Διόνυσο και τις Nύμφες. Αργότερα, περί τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., άρχισε στον ίδιο χώρο η λατρεία τού αιγυπτιακής προέλευσης θεού Άμμωνος Διός, και η περιοχή σχετίστηκε άμεσα με το περίφημο ιερό του θεού.

Στον αρχαιολογικό χώρο του ιερού του Άμμωνος Διός έχουν αποκαλυφθεί ο στυλοβάτης και αρχιτεκτονικά λείψανα του δωρικού ναού (4ος αιώνας π.Χ.), που αντικατέστησε πιθανώς παλαιότερο. Επίσης, έχει αποκαλυφθεί μπροστά στο ναό βωμός του 5ου αιώνα π.Χ.

Ο αρχαιολογικός χώρος του ιερού του Άμμωνος Διός λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Το Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού «Ιουστινιανός»

Το Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού «Ιουστινιανός» βρίσκεται στα Φλογητά, στεγάζεται δε σε ένα ιδιαίτερα αξιόλογο κτιριακό συγκρότημα, στο παλαιό μετόχι της αγιορείτικης μονής του Αγίου Παντελεήμονος.

Το Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: Δήμος Νέας Προποντίδας

Η μονή Ζυγού

Στα όρια με τη μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους βρίσκονται τα ερείπια της μεσοβυζαντινής μονής Ζυγού, γνωστής ως Φραγκόκαστρο. Στην τειχισμένη μονή (σώζεται ο οχυρωματικός περίβολος), που ιδρύθηκε περί τα μέσα του 10ου αιώνα, ασκήθηκε ο όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, ιδρυτής της φημισμένης μονής της Μεγίστης Λαύρας. Το καθολικό της μονής, κτίσμα του α’ τετάρτου του 11ου αιώνα, ήταν σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με δύο ταφικά παρεκκλήσια.

Ο αρχαιολογικός χώρος της μονής Ζυγού λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: Δήμος Αριστοτέλη

Ο βυζαντινός πύργος της Γαλάτιστας

Σύμβολο της Γαλάτιστας, ο επιβλητικός βυζαντινός πύργος ανήκει από τυπολογικής απόψεως σε μια μεγάλη ομάδα βυζαντινών πύργων με ογκώδεις αντηρίδες που περιδένουν τις εξωτερικές όψεις του κτιρίου. Πολύ κοντά στον πύργο διασώζεται παλαιός νερόμυλος.

Ο αρχαιολογικός χώρος του πύργου της Γαλάτιστας λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Πηγή: Δήμος Πολυγύρου

Ο βυζαντινός πύργος του Προσφορίου

Ο πύργος, σημείο αναφοράς και στολίδι του οικισμού της Ουρανούπολης, ανήκε σε μετοχιακό συγκρότημα της αγιορείτικης μονής Βατοπεδίου, που ήταν γνωστό από τις πηγές ως Προσφόριον. Το κτίσμα, που θεμελιώθηκε πιθανώς στη θέση όπου βρισκόταν παλαιότερη εγκατάσταση, υπήρχε ήδη το 1344 (τότε απαντά πρώτη φορά σε πηγές). Ανακατασκευάστηκε το 19ο αιώνα (τότε οικοδομήθηκε και ο αρσανάς) και αποκαταστάθηκε πρόσφατα. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή πρόσφυγες από την Προποντίδα εγκαταστάθηκαν στο χώρο του μετοχιακού συγκροτήματος. Τα επόμενα χρόνια χτίστηκαν τα πρώτα σπίτια και άρχισε να οργανώνεται μια κοινότητα με την ονομασία Προσφόριον. Το 1928 υπήρξε ορόσημο για τον πύργο και τον οικισμό του Προσφορίου. Το έτος αυτό η αυστραλέζα συγγραφέας και δημοσιογράφος Joice Mary Nankivell Loch (1887-1982) και ο σύζυγός της, ο βρετανός δημοσιογράφος, συγγραφέας και βετεράνος της Καλλίπολης Frederick Sydney Loch (1888-1955), έχοντας ταξιδέψει και διαμείνει σε διάφορες χώρες του κόσμου ως μέλη θρησκευτικής-ανθρωπιστικής οργάνωσης, έφθασαν στην Ουρανούπολη και εγκαταστάθηκαν στον πύργο του Προσφορίου. Το ζεύγος Loch διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη ζωή του οικισμού, καθώς πρόσφερε σημαντική ανθρωπιστική βοήθεια στους κατοίκους του μετά το σεισμό του 1932, αλλά και, το κυριότερο, πολύτιμη τεχνογνωσία στον τομέα των υφαντών. Τα σχέδια χαλιών με βάση αγιορείτικα μοτίβα (κώδικες των μονών κ.λπ.) και η τεχνική της βαφής του μαλλιού με φυτικά χρώματα, που αποκάλυψαν στους μικρασιάτες πρόσφυγες οι αποβιώσαντες στην Ουρανούπολη Sydney και Joice Loch, κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη μιας αξιόλογης τοπικής βιοτεχνίας.

Ο αρχαιολογικός χώρος του πύργου του Προσφορίου λειτουργεί καθημερινά από τις 8:30 έως τις 15:30 (Τρίτη κλειστά).

Τα Σιδηροκαύσια

Στην ευρύτερη περιοχή του σύγχρονου οικισμού των Σταγείρων είχε αναπτυχθεί ήδη από τον 9ο αιώνα εκτεταμένη εγκατάσταση μεταλλωρύχων για την εκμετάλλευση μεταλλευτικών κοιτασμάτων, κυρίως αργύρου, γνωστή με το όνομα Σιδηροκαύσια.

Η εκμετάλλευση αυτή εντάθηκε από τα πρώτα κιόλας χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης.

Έτσι, στα υψώματα δυτικά και βορειοδυτικά του οικισμού των Σταγείρων αναπτύχθηκε το φρουριακό συγκρότημα των Σιδηροκαυσίων, το οποίο περιλαμβάνει τμήματα της οχύρωσης, κυρίως πύργους, ερείπια από οικίες και εργαστήρια, όπου γινόταν η εκμετάλλευση των μεταλλευμάτων, καθώς και μεγάλες ποσότητες σκωρίας (τα απομεινάρια της μεταλλευτικής διαδικασίας).

Τα μεταλλεία των Σιδηροκαυσίων, που τελούσαν υπό τον έλεγχο του σουλτάνου, αποτελούσαν μαζί με τους οικισμούς το Κοινόν του Μαδεμίου, τα γνωστά Μαδεμοχώρια.

Με το πέρασμα του χρόνου τα μεταλλεία παρήκμασαν, τα δε Μαδεμοχώρια υπέστησαν μεγάλες καταστροφές από τους Οθωμανούς στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Ο αρχαιολογικός χώρος των Σιδηροκαυσίων λειτουργεί από τη Δευτέρα έως την Παρασκευή, από τις 10:00 έως τις 14:00 (Σάββατο – Κυριακή κλειστά).

Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού/10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Το ακόλουθο βίντεο με τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία της Χαλκιδικής σκηνοθετήθηκε για την Αρχαιολογική Υπηρεσία από την αρχαιολόγο και σκηνοθέτρια Ελένη Στούμπου: