Αλέξης Σολομός – Ένας μεγάλος ποιητής του θεάτρου

Στις 23 Ιανουαρίου 1997 η Γενική Συνέλευση των διδασκόντων του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών (ΤΘΣ) της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ αποφάσισε την αναγόρευση του σκηνοθέτη και συγγραφέα Αλέξη Σολομού ως επίτιμου διδάκτορος του ΤΘΣ.

Η τελετή της αναγόρευσης πραγματοποιήθηκε στη Μεγάλη Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 26 Μαΐου 1997.

Στην τελετή αυτήν πρώτος έλαβε το λόγο ο τότε πρόεδρος του ΤΘΣ, Σπύρος Eυαγγελάτος (1940-2017), ο οποίος ανέφερε μεταξύ άλλων τα εξής:

[…]

Πιστεύω πως ο Σολομός δεν είναι μόνο ένας μεγάλος καλλιτέχνης του θεάτρου, αλλά και μια από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες του νεοελληνικού πνευματικού βίου. Σκηνοθέτης, συγγραφέας μοναδικών θεωρητικών περί θεάτρου κειμένων —γι’ αυτά θα μιλήσει ο συνάδελφος Βάλτερ Πούχνερ—, μεταφραστής, κάποτε σκηνογράφος – ενδυματολόγος, στα νιάτα του θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός. Παράλληλα, κατά διαστήματα γενικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου και καλλιτεχνικός διευθυντής της Ελληνικής Τηλεόρασης και Ραδιοφωνίας. Χωρίς να υποτιμώ τους άλλους τομείς της δραστηριότητάς του, το κυριότερο βάρος της προσφοράς του πέφτει στις 170 περίπου σκηνοθετικές του δημιουργίες, που καλύπτουν ένα διάστημα μεγαλύτερο των πενήντα ετών.

Η σκηνοθεσία, με την έννοια που την αντιλαμβανόμαστε στον αιώνα μας, έχει στην Ευρώπη μια ιστορία περίπου 130 ετών, ενώ στην Ελλάδα θα συμπληρώσει εκατό χρόνια παρουσίας το έτος 2000. Από το 1900 μέχρι και τη γενιά του Αλέξη Σολομού η Ελλάδα ανέδειξε, κατά την ταπεινή μου γνώμη, περισσότερους από δέκα σημαντικούς σκηνοθέτες θεάτρου. Ανάμεσα σ’ αυτούς υπήρξαν σκηνοθέτες-οραματιστές, σκηνοθέτες-δάσκαλοι, σκηνοθέτες-πρωταγωνιστές-ηθοποιοί, σκηνοθέτες με διοικητικές ικανότητες, σκηνοθέτες δημιουργοί σχολών. Βεβαίως, συχνά ένας σκηνοθέτης κάλυπτε περισσότερες της μιας από τις προσδιοριστικές ικανότητες που ανέφερα, και τα όρια ευτυχώς ήταν ρευστά. Εάν αποτολμούσα έναν ειδικότερο προσδιορισμό της σκηνοθετικής παρουσίας του Αλέξη Σολομού, θα έλεγα πως είναι ο κατεξοχήν σκηνοθέτης-ποιητής.

[…]

Μ’ αυτή την έννοια και με τις ύψιστες απαιτήσεις που θέτει κάποιος στο ρόλο του σκηνοθέτη, ο Αλέξης Σολομός είναι ένας μεγάλος σκηνοθέτης-ποιητής, και όχι μόνο για τα ελληνικά μέτρα. Δεν υπήρξα ποτέ άμεσος μαθητής του, έμμεσος όμως σίγουρα ως μαθητής των παραστάσεών του, από μικρό παιδί. Ο Σολομός υπηρέτησε όλα τα είδη θεάτρου: αρχαίο δράμα, ευρωπαίους κλασικούς, νεοκλασικούς, εξπρεσιονιστές, σύγχρονους, νεοελληνικό ρεπερτόριο, όπερα, μιούζικαλ.

Μελετώντας το εύρος της προσφοράς του, στέκεται κανείς σε δύο διαπιστώσεις. Η πρώτη: ενώ ο Σολομός έδρασε σε πάρα πολλά αθηναϊκά θέατρα, ακόμη στο ΚΘΒΕ, στην Εθνική Λυρική Σκηνή, αλλά και στην Αμερική και στην Αγγλία, η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του προβλήθηκε κυρίως στο Εθνικό Θέατρο, και στο δικό του «Προσκήνιο». Στο Εθνικό εργάστηκε με λίγες διακοπές 40 χρόνια, από το 1950 έως το 1990, κι είναι από τους κυριότερους σκηνοθέτες που χάραξαν σε κάποια έτη ακμής το ύφος του θεάτρου αυτού, που κάποτε υπήρξε φωτοδότης της νεοελληνικής τέχνης. Το δικό του «Προσκήνιο» είχε μια παλαιότερη προϊστορία, αλλά η κυρίως δράση του τοποθετείται από το 1964 έως το 1980 περίπου. Δράση όχι πάντοτε αδιάλειπτη. Με το «Προσκήνιο» ο Σολομός έδωσε ένα νέο ύφος στα θεατρικά μας πράγματα και το διατήρησε με ηθικό κέρδος και υλικές απώλειες σε καιρούς που δεν υπήρχαν επιδοτήσεις.

Η δεύτερη διαπίστωση: ανάμεσα σ’ έναν τεράστιο πλούτο κατευθύνσεων δραματολογίου, κατασταλάζει κανείς στο συμπέρασμα ότι ο Σολομός έριξε το βάρος του πρώτιστα στις ακόλουθες κατευθύνσεις: αρχαίο δράμα, κλασικό ρεπερτόριο, εξπρεσιονιστικό και σύγχρονο θέατρο, νεοελληνική δραματουργία.

[…] Η σύντομη αυτή ομιλία μου δεν είναι ιστορικό μελέτημα, απλώς ένα εγκώμιον για τον Αλέξη Σολομό, τον μεγάλο έλληνα καλλιτέχνη που με το χιούμορ του —συνειδητά προτάσσω την αρετή του αυτή—, το βάθος της σκέψης του, την ευφάνταστη ευρηματικότητά του, την αγάπη του για τον άνθρωπο και την πνευματική σύλληψη της ζωής που πέτυχε να προβάλει μέσα από το έργο του, καθίσταται ένας μεγάλος ποιητής του θεάτρου. Τον ευχαριστούμε για ό,τι μας χάρισε.

Το λόγο έλαβε στη συνέχεια ο τότε αναπληρωτής πρόεδρος του TΘΣ, Βάλτερ Πούχνερ, ο οποίος παρουσίασε τον τιμώμενο ως εξής:

Ανάμεσα στους έλληνες σκηνοθέτες του 20ού αιώνα, από την εποχή του Χρηστομάνου και του Οικονόμου, υπάρχουν προσωπικότητες που αφιερώνονται αποκλειστικά στη θεατρική πράξη χωρίς να δημοσιεύουν σχεδόν τίποτε από τις θεωρητικές και ιστορικές τους αναζητήσεις, και υπάρχουν περιπτώσεις, όπως αυτή του Φώτου Πολίτη, που αφήνουν ένα πολυσχιδές συγγραφικό έργο, το οποίο εκτείνεται σε όλους τους κλάδους της λογοτεχνίας, στο δοκίμιο κι ακόμα και στην επιστημονική μελέτη. Χωρίς αμφιβολία, ο Αλέξης Σολομός ανήκει στη δεύτερη ομάδα: εκτός από τα θεατρικά του έργα δημοσίευσε συνολικά ένδεκα τόμους με δοκίμια, εμπεριστατωμένες αναλύσεις, αυτοβιογραφικά, ένα θεατρικό λεξικό και μερικά σύνθετα μελετήματα που έλαβαν μια ξεχωριστή θέση στη φιλολογική και θεατρολογική επιστήμη.

[…]

Το πιο γνωστό, και διεθνώς, και ίσως πιο συνθετικό του μελέτημα είναι χωρίς άλλο «Ο ζωντανός Αριστοφάνης», όπου ο Σολομός παρουσιάζει μια εμπνευσμένη σύνθεση ιστορίας και πολιτισμού του πέμπτου αιώνα, της προσωπικότητας του Αριστοφάνη μέσα από τα έργα του και της δραματουργικής δομής των σωζόμενων κωμωδιών, μια σύνθεση που γοητεύει και συναρπάζει, διαφωτίζει και διδάσκει, κι έκαμε εντύπωση και σε κύκλους των κλασικών φιλολόγων. Η διαισθητική και διεισδυτική μέθοδος, επιστρατεύοντας και ερμηνεύοντας τα λιγοστά γεγονότα της ζωής του συγγραφέα που είναι γνωστά, προχωρεί διαμέσου των κειμένων και της σκηνικής τους πραγματοποίησης σ’ ένα ιστορικό, πολιτιστικό και θεατρικό πανόραμα της αρχαίας Ελλάδας της Κλασικής Εποχής και συνάμα σε μιαν επισκόπηση των ερμηνευτικών προσπαθειών και προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι σημερινοί ερμηνευτές του Αριστοφάνη. Η συνδυαστικότητα της σκέψης και το καλλιτεχνικό αισθητήριο του σκηνοθέτη συμπληρώνουν προσεκτικά την ελλιπή εικόνα της επιστήμης, με γοητεία και πειθώ, έτσι ώστε κανείς να μη θέλει να μάθει πια πού ακριβώς τελειώνει η τεκμηρίωση και πού αρχίζει η εικασία.

[…]

Εξαιρετική γοητεία έχει ο μικρός τόμος δοκιμίων για το φαινόμενο του κωμικού στο ευρωπαϊκό θέατρο «Καλή μου Θάλεια», που αποτελεί συγχρόνως συγγραφικό κομψοτέχνημα, συστηματική μελέτη και εγχειρίδιο διδασκαλίας. Στο μελέτημα αυτό, που πλησιάζει τη θεωρία της κωμωδίας στην ουσία της και είναι προϊόν ωριμότητας και εμπειρίας, φανερώνεται και μια άλλη αρετή του μελετητή: το ταλέντο της ευδιάκριτης ταξινόμησης, η οποία προκύπτει από την ανάγκη της ευπρόσιτης οργάνωσης ενός σύνθετου γνωστικού πεδίου για τη διδασκαλία και τη μορφωτική επικοινωνία με ένα ευρύτερο κοινό. Πρόκειται για την παιδαγωγική φροντίδα και μέριμνα η διδασκαλία και η μόρφωση να είναι συγχρόνως και τέρψη, διασκέδαση και παιχνίδι. Σε δώδεκα σύντομα κεφάλαια ο Σολομός εξετάζει κάθε πτυχή του κωμικού φαινομένου στο θέατρο από ειδολογική, ιστορική, δραματολογική και θεατρολογική άποψη, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις δραματουργικές τεχνικές του κωμικού, σε «γελαστικά τεχνάσματα», στην ιστορία της κωμωδίας και τη σχέση της με την τραγωδία. Το βιβλίο διαβάζεται ευχάριστα, κι όμως είναι μεστό από συμπυκνωμένη πληροφόρηση.

[…]

Το αποκορύφωμα όμως στην υπηρεσία της υπεύθυνης πληροφόρησης γύρω από τα θεατρικά πράγματα, της επιθυμίας του για παροχή θεατρικής παιδείας κι επικοινωνίας με ένα ευρύτερο κοινό, αποτελεί χωρίς άλλο «Το θεατρικό λεξικό», το οποίο, με τις 400 σελίδες του σε μεγάλο σχήμα και τα περίπου 2.000 λήμματά του και τις πάμπολλες φωτογραφίες, επιχειρεί, όπως γράφει ο ίδιος, να δώσει ένα πρώτο αλφαβητάρι για τη στοιχειώδη κατατόπιση του αναγνώστη. Αυτό που πραγματοποιείται συνήθως από ένα επιτελείο με συνεργασία ειδικών για το κάθε λήμμα, κατόρθωσε στην περίπτωση αυτή ένας πρακτικός του θεάτρου μόνος του, από μεράκι κι ευαισθησία, νιώθοντας την ανάγκη της ύπαρξης ενός τέτοιου εγχειριδίου. Το λεξικό συμπεριλαμβάνει λήμματα για θεατρικά έργα και συγγραφείς, θεατρικούς ρόλους, μυθολογικές μορφές που παριστάνονται συχνά στη σκηνή, τεχνικούς και θεατρικούς όρους, μετρικά σχήματα, δοκίμια για τη θεατρική τέχνη, ηθοποιούς (όχι ζωντανούς, κυρίως στην περίπτωση της Ελλάδας), ονόματα θεάτρων και σύνθετα άρθρα για τις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες.

[…]

Αν το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών και εν συνεχεία η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών αποφάσισαν να δώσουν στον Αλέξη Σολομό την ανώτατη τιμή που έχει να δώσει το πνευματικό ίδρυμα του Πανεπιστημίου, τότε το έπραξαν με την επίγνωση του γεγονότος ότι ιδιαίτερα σπάνια, τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα, είναι αυτή η συμπόρευση και σύμπραξη τέχνης και επιστήμης, πρακτικής του θεάτρου και ιστορίας και θεωρίας του, στον ίδιο άνθρωπο, ο οποίος είναι καταξιωμένος σκηνοθέτης και δεινός δοκιμιογράφος και μελετητής του θεάτρου με ένα ευρύτατο συγγραφικό έργο, αναλυτικό και συνθετικό, που ανοίγεται και σε θέματα πέραν της τρέχουσας θεατρικής αναζήτησης, και σκύβει με ιδιαίτερη στοργή πάνω στην παράδοση του ελληνικού και του νεοελληνικού θεάτρου. Αυτή η σύζευξη πράξεως και θεωρίας, τόσο χαρακτηριστική για το μοντέρνο τύπο του σκηνοθέτη, ευαισθησίας και γνώσης, με έντονο το αίσθημα της ευθύνης προς το ευρύ κοινό και τον τόπο, της ευθύνης της μορφωτικής αποστολής για τα θεατρικά πράγματα, την οποία έχουν και όλοι οι θεατράνθρωποι, αυτή η σύζευξη λοιπόν πράξεως και θεωρίας, διδασκαλίας και διαφώτισης, είναι μοναδική στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου μετά το Φώτο Πολίτη.

[…]

Ο Αλέξης Σολομός έχει ενώσει τη χαρά της ζωής και το παιχνίδι των ρόλων με την απομόνωση των αρχείων και τη μοναχική μελέτη των βιβλιοθηκών, έχει δώσει στη σκηνική πράξη τη στερεότητα της ιστορικής και φιλολογικής υποδομής και στην επιστήμη την ευαισθησία και την ευθυκρισία του καλλιτεχνικού ενστίκτου, το οποίο επιζητεί να επικοινωνήσει με την ουσία των ιστορικών φαινομένων. Το συγγραφικό έργο του αποτελεί, σε διάφορες εκδοχές και παραλλαγές, αποχρώσεις και προσμείξεις, μια ευτυχή σύμπραξη τέχνης και επιστήμης, καλλιτεχνικής ενόρασης και βιβλιογραφικής αναζήτησης, θεατρικού αισθητηρίου και ορθολογικής αποδεικτικής, χωρίς το ένα να εμποδίζει το άλλο, αντιθέτως διαφωτίζονται αμοιβαία. Έτσι, το συγγραφικό του έργο, μοναδικό σε έκταση και ποιότητα, χαρακτηρίζεται από μια ποικιλία μεθόδων και μια σπάνια ικανότητα σύνθεσης. Ο Σολομός «σκηνοθετεί» και τα βιβλία του κι εφαρμόζει την πολυφωνία των εκφραστικών μέσων της σκηνής και στις μεθόδους προσέγγισης ενός θέματος προς μελέτη. Και στις μελέτες του ενδιαφέρεται για το σύνολο και την παρουσίασή του. Και τα μελετήματά του είναι παραστάσεις, έχουν εκείνη την αναπόφευκτη παραστατικότητα, που χαρακτηρίζει τους πραγματικούς θεατρανθρώπους.

Ο κεφαλλονίτικης καταγωγής Αλέξης Σολομός γεννήθηκε στην Αθήνα στις 9 Αυγούστου 1918 και απεβίωσε στην ίδια πόλη στις 25 Σεπτεμβρίου 2012.