Πώς φτιάχνεται η πολιτική προσωπικότητα; Ο Ελ. Βενιζέλος «απαντά»

Με ποια υλικά φτιάχνεται μια μεγάλη πολιτική προσωπικότητα, ένας statesman; Διάβασα αυτές τις μέρες την εξαιρετική βιογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου γραμμένη από τον sir Michael Llewellyn-Smith. Ο συγγραφέας χρημάτισε πρέσβης της Βρετανίας στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1990 και έζησε, όπως γράφει, στο σπίτι του Ελ. Βενιζέλου. Ως γνωστόν, η κατοικία για τον (την) πρέσβη της Βρετανίας στην Ελλάδα είναι η πρώην οικία του Ελ. Βενιζέλου στο κέντρο της Αθήνας. Ανήκει σήμερα στο βρετανικό κράτος. (Ευτυχώς δηλαδή, γιατί σε διαφορετική περίπτωση μάλλον θα είχε κατεδαφισθεί για να χτιστεί καμιά πανάσχημη πολυκατοικία.) Η βιογραφία, πρώτος τόμος, τιτλοφορείται «Βενιζέλος, η Δημιουργία μιας Ελληνικής Πολιτικής Προσωπικότητας, 1864 – 1914» (Michael Llewellyn-Smith, Venizelos, The Making of a Greek Statesman, 1864 – 1914, London, Hurst, 2021). Θα ακολουθήσει ο δεύτερος τόμος. Δεν επιχειρώ κριτική του βιβλίου εδώ. Δεν είμαι ο πλέον κατάλληλος. Αλλά πρόκειται για συναρπαστικό έργο. Γιατί εκτός από τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Ελ. Βενιζέλου, παρουσιάζει και αναλύει τα μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα της εποχής, όπως το Κρητικό ζήτημα (ένωση Κρήτης με Ελλάδα), το αγροτικό, το γλωσσικό και βεβαίως τους Βαλκανικούς Πολέμους και την επέκταση της Ελλάδας χάρη στην ανόρθωση, στις μεταρρυθμίσεις δηλαδή που προώθησε ο Βενιζέλος (σε πολίτευμα, κοινωνία, παιδεία, ένοπλες δυνάμεις, κ.ά.) και την ευφυή εξωτερική πολιτική και επιλογές του που επέτρεψαν στη χώρα να μεγαλουργήσει στους Βαλκανικούς Πολέμους (και να ξεπλύνει την ντροπή του 1897).

Θα ήθελα όμως εδώ να σταθώ σε μια ειδικότερη πτυχή που προκύπτει από το βιβλίο και που έχει αξία για το σήμερα. Το πώς ακριβώς δημιουργείται μια ξεχωριστή πολιτική προσωπικότητα, ένας statesman. Από ποια υλικά. Οχι βέβαια ένας νέος Βενιζέλος. Ο Βενιζέλος ήταν, όπως είπε ο Lloyd Georges όταν τον πρωτοσυνάντησε στο Λονδίνο, «a big man, a very big man» – ένας μεγάλος, πολύ μεγάλος άνθρωπος. (Venizelos, σελ. 356). Αλλά πέρα από τα έμφυτα χαρίσματα, ο Βενιζέλος «δημιουργήθηκε» ως μέγιστη πολιτική προσωπικότητα. Διαμόρφωσε με συγκεκριμένες επιλογές, πράξεις και αποφάσεις αυτό που τελικά έγινε. Ο statesman γεννιέται και φτιάχνεται με τις επιλογές του. Ποιες είναι όμως οι συνθήκες και τα υλικά υποβάθρου που αναδεικνύουν έναν πολιτικό σε statesman; Σύμφωνα με τη βιογραφία:

Ο Βενιζέλος διάβαζε ακατάπαυστα. «Τα βιβλία ήταν η παρηγοριά του σ’ όλη του τη ζωή» γράφει ο Michael Llewellyn-Smith. Και τι διάβαζε; Διάβαζε βιβλία σε ευρεία γκάμα θεμάτων: ιστορία, πολιτική, Αρχαία Ελλάδα, Ρώμη, Σαίξπηρ, Θουκυδίδης (τον οποίον άλλωστε μετέφρασε), πολιτική επιστήμη, λογοτεχνία σύγχρονη και κλασική, ποίηση Ελληνική, Γαλλική, Αγγλική. «Δεν έχανε ευκαιρία για διάβασμα» (Venizelos, σελ. 285). Ο Σαίξπηρ φαίνεται να ήταν μία από τις μεγάλες αδυναμίες του. Είχε δηλαδή βαθιά και πολύπλευρη παιδεία. Πολιτική προσωπικότητα μεγέθους, statesman, χωρίς παιδεία, βαθιά γνώση, ευαισθησία, ενσυναίσθηση, δεν μπορεί να νοηθεί. Καθώς κάθε πολιτική προσωπικότητα θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να κατανοεί τον ιστορικό χρόνο και η κατανόηση αυτή προϋποθέτει γνώση. Να κατανοεί επίσης και την «ανθρώπινη κατάσταση», και αυτό προϋποθέτει ενσυναίσθηση που οπωσδήποτε κερδίζεις π.χ. μέσα από τον Σαίξπηρ. Και όλα αυτά σε εφοδιάζουν με τις ικανότητες, την ευθυκρισία για τις σωστές επιλογές, προτεραιότητες, αποφάσεις. Για τη σύλληψη του δυνατού και του αδύνατου, για το πολιτικό παιγνίδι «της τρέλας και της φρονιμάδας». Η παιδεία, γνώση είναι αυτή που επιτρέπει τελικά σ’ έναν πολιτικό να πάει πέρα από τις καθημερινές, συγκυριακές λαϊκές πιέσεις, να δει τη μεγάλη εικόνα και τις διαχρονικές επιταγές του εθνικού συμφέροντος (βλέπε π.χ. τον – αρνητικό – τρόπο που διαχειρίστηκε ο Βενιζέλος τις πιέσεις για τη συμμετοχή των κρητών βουλευτών στην Ελληνική Βουλή πριν από την ένωση). Που επιτρέπει τελικά την άσκηση νέου τύπου ανανεωτικής πολιτικής έξω από τα καθιερωμένα.

Ο βιογράφος αφιερώνει ένα κεφάλαιο στον τρόπο με τον οποίο εργαζόταν ο Βενιζέλος («Venizelos at work»). Και αναδεικνύει ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά και μεθόδους του. Οπως την ακρίβεια και τον σεβασμό του στον χρόνο, κάτι που δεν συνιστά χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς των πολιτικών γενικά (η «ώρα ΠαΣοΚ» είναι παροιμιώδης). Συναντήσεις και ραντεβού στην καθορισμένη ώρα, αλλιώς ματαίωση. Η αναβολή αποφάσεων του ήταν απεχθής πρακτική ενώ η αλληλογραφία θα έπρεπε να απαντηθεί ταχύτατα. Και το ιδιαίτερα σημαντικό, ο Βενιζέλος έγραφε συνήθως τους λόγους του και τις κοινοβουλευτικές του παρεμβάσεις μόνος του! Ο θεσμός του λογογράφου (speechwriter) του ήταν σχεδόν άγνωστος. Ενώ απέδιδε υψηλή σημασία στην αποτελεσματική υλοποίηση (implementation) των πολιτικών αποφάσεων με συχνές επιπλήξεις στους βραδυπορούντες υπουργούς, «όπως έκαναν αργότερα Κ. Καραμανλής και Κ. Σημίτης» (Venizelos, σελ. 291).

Το σπουδαιότερο όλων, ο Βενιζέλος, ο μεγάλος οραματιστής της «μεγάλης Ελλάδας», βγαίνει τεκμηριωμένα και πειστικά από τη βιογραφία του Michael Llewellyn-Smith ως αυτός που ήταν: ένας γίγαντας στρατηγικής σκέψης αλλά «με πραγματιστική προσέγγιση» («pragmatic approach») στην προώθηση στόχων και επιλογών πολιτικής, αν και όχι χωρίς κάποια λάθη. («Οι μεγάλοι άνθρωποι πράττουν και μεγάλα λάθη»). Το στρατηγικό όραμα δεν θόλωνε την πραγματικότητα, δεν οδηγούσε σε (δογματική) παράβλεψη των απαιτήσεων της εξωτερικής πολιτικής για συμμαχίες – κατάλληλες διπλωματικές συμμαχίες – ισορροπίες, ρεαλιστικές επιλογές υλοποιήσιμης εμβέλειας σε συμπαράταξη με τη σωστή πλευρά της ιστορίας για την υπέρβαση της ιστορίας και των τραυμάτων της.

Ως statesman, έβλεπε τη μεγάλη ιστορική και πολιτική εικόνα και το μέλλον. Και κοντά σε όλα τα άλλα είχε αισθητική. Και τελικά την ηθική στάση που υψώνει το γενικό καλό, το εθνικό συμφέρον πάνω από οποιαδήποτε πολιτική σκοπιμότητα.

Παιδεία, στρατηγική σκέψη, ηθική και αισθητική (πείτε το και ευγένεια) συγκροτούν τελικά τα υλικά της ταυτότητας του statesman. Ελευθέριος Βενιζέλος.

Ο καθηγητής Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής-σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του FEPS και ΕΛΙΑΜΕΠ. Από τις εκδόσεις Θεμέλιο κυκλοφορεί το νέο του βιβλίο «Επιτεύγματα και Στρατηγικά Λάθη της Εξωτερικής Πολιτικής της Μεταπολίτευσης».