Φωνάζει ο κλέφτης…

Οπως ήταν αναμενόμενο, τουλάχιστον για όσους δεν εκλαμβάνουν τα εκάστοτε δραματικά γεγονότα ως ασύνδετους πηχυαίους τίτλους προορισμένους να καταναλωθούν από λωτοφάγους, οι πρόσφατες μεγάλες πυρκαγιές, πέρα από την εύλογη αναμόχλευση της ανησυχίας για μια κλιματική αλλαγή που έχει μεταπηδήσει ήδη από την επιστημονική φαντασία στην απτή καθημερινότητά μας, έριξαν πάλι νερό στον μύλο της παράνοιας: Ξέσπασαν όλες οι φωτιές τυχαία; Την ίδια ώρα σε κοντινά σημεία; Ποιοι τις έβαλαν; Οι «συνήθεις ύποπτοι» οικοπεδοφάγοι, οι πανταχού παρόντες τούρκοι πράκτορες ή αδίστακτοι κολαούζοι ακόμη πιο σκοτεινών διεθνών συμφερόντων;

Αυτή τη φορά τα παραπεμπτικά βουλεύματα δεν περιορίστηκαν στα καφενεία και στα social media όλης της χώρας. Οι ίδιες οι εισαγγελικές Αρχές διέταξαν έρευνα «εις βάθος». Αρα; Κάποιον λάκκο έχει η φάβα. Δεν είναι ικανοί πλέον να συγκαλύψουν ούτε τις ίδιες τους τις συνωμοσίες. Τσίρκουλο.

Ο Τζόζεφ Χέλερ, ο συγγραφέας του «Catch-22», πιθανόν του σημαντικότερου μυθιστορήματος που έχει γραφτεί ποτέ γύρω από την παράνοια και την κρατική/στρατιωτική θεσμοθέτησή της, το έχει διατυπώσει ξεκάθαρα: «Το ότι είσαι παρανοϊκός δεν σημαίνει και ότι δεν θα σε κυνηγήσουν».

Μια προσφορά του «Βήματος» της Κυριακής, οι «Θεωρίες συνωμοσίας – Συνδέοντας τα στοιχεία» (εκδόσεις Πεδίο, 2021), που επιμελήθηκαν ο Ρίτσαρντ Γκριν και η Ρέιτσελ Ρόμπισον-Γκριν, εμπλουτίζει την ήδη πλούσια βιβλιογραφία για τις θεωρίες συνωμοσίας με νέα δεδομένα και, κυρίως, τις προσεγγίζει από μια νέα οπτική γωνία.

Διαχωρίζει σαφώς τις συνωμοσίες από τις θεωρίες συνωμοσίας – και μη νομίζετε ότι αυτός ο διαχωρισμός είναι τόσο σχολαστικός όσο ακούγεται. Συνωμοσίες γίνονταν, γίνονται και θα γίνονται· το να τσουβαλιάσεις όλες τις συνωμοσίες μαζί με τις θεωρίες συνωμοσίας, να τις σφραγίσεις με τη στάμπα της παράνοιας και να τις πετάξεις συλλήβδην στον κάλαθο των αχρήστων έχει μακροπρόθεσμα πιο ολέθριες συνέπειες από το να ρισκάρεις την επιστημονική σου αξιοπιστία ή και τη σταδιοδρομία σου (ενίοτε, σε ακραίες περιπτώσεις, την ίδια τη ζωή σου) υιοθετώντας εκείνες τις θεωρίες συνωμοσίας που διαισθάνεσαι ότι επιβεβαιώνονται από τα δεδομένα, έστω και αν αυτά τα δεδομένα – αρχικά τουλάχιστον – δείχνουν εξαιρετικά αδύναμα (και οι συνωμότες έχουν κάθε συμφέρον να τα διατηρήσουν αδύναμα με νόμιμες ή έκνομες παρεμβάσεις τους, αν όχι να τα αποδυναμώσουν περισσότερο, έως ότου τα συγκαλύψουν πλήρως).

Τα παραδείγματα που παρατίθενται στο ίδιο βιβλίο, προς επίρρωση του διαχωρισμού, είναι πάμπολλα – κι εδώ δεν μπορούμε παρά να σταχυολογήσουμε τα πιο ενδεικτικά.

Στις Δίκες της Μόσχας, κατά τη δεκαετία του 1930, οι περισσότεροι από εκείνους που συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και κάθισαν στο εδώλιο του κατηγορουμένου, προκειμένου να καταδικαστούν εν συνεχεία και να εκτελεστούν, παραπέμφθηκαν ως «μέλη συνωμοσίας» για να εξοντώσουν τον Στάλιν και να επαναφέρουν στην εξουσία τον «θανάσιμο εχθρό» του, τον Τρότσκι· τα στοιχεία στα σοβιετικά αρχεία τεκμηρίωσαν εκ των υστέρων ότι συνωμοσία υπήρξε πράγματι, αλλά όχι του Τρότσκι εναντίον του Στάλιν: η ακριβώς αντίστροφη.

Ως κακόβουλη, ευφάνταστη και άκρως απίθανη «θεωρία συνωμοσίας» αντιμετώπισε και ο πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον κάθε δημοσιογραφική έρευνα, με κορυφαία εκείνη των Γούντγουορντ και Μπέρνσταϊν για λογαριασμό της «Washington Post», που προσανατολιζόταν προς την εμπλοκή του Λευκού Οίκου στη διάρρηξη των γραφείων των Δημοκρατικών στο κτίριο του Γουότεργκεϊτ· τελικά, αποδείχτηκε ότι ευφάνταστος, κακόβουλος κι εκδικητικός ήταν ο ίδιος ο Νίξον.

«Η συνωμοσία του Στάουφενμπεργκ να δολοφονήσει τον Χίτλερ το 1944», τονίζει σε άλλο σημείο του βιβλίου ο Τσαρλς Πίγκντεν, «εξακολουθεί να υπολογίζεται ως συνωμοσία παρά το γεγονός ότι απέτυχε […] Η συνωμοσία για τη δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα (που σχεδιάστηκε και εν μέρει εκτελέστηκε μυστικά καθώς τα στιλέτα έπρεπε να περάσουν μυστικά μέσα στη Σύγκλητο) δεν έπαυσε να είναι συνωμοσία μόνο και μόνο επειδή αφού δολοφονήθηκε με επιτυχία ο Καίσαρας οι συνωμότες βγήκαν δημόσια και πανηγύρισαν την πράξη τους»…

Εν ολίγοις; Η επιτυχία ή η αποτυχία του συνωμοτικού εγχειρήματος, καθώς και η περήφανη αποδοχή ή η μετά βδελυγμίας απόρριψη της πατρότητας της συνωμοσίας εκ μέρους των συνωμοτών, ούτε προσδιορίζουν ούτε αλλοιώνουν την ιδιοσυστασία της συνωμοσίας.

Ισως η πιο χαρακτηριστική στη σύγχρονη εποχή είναι η περίπτωση του Τόνι Μπλερ. Προκειμένου να πετύχει την εμπλοκή της πατρίδας του στον δεύτερο πόλεμο κατά του Ιράκ (2003), ο τότε βρετανός πρωθυπουργός πλάσαρε στην κοινή γνώμη ένα κοκτέιλ με δύο ψέματα και μία αλήθεια: ότι η μακάβρια 11η Σεπτεμβρίου ήταν απότοκος συνωμοσίας της Αλ Κάιντα (αλήθεια), ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν συνεργαζόταν αρμονικά με την Αλ Κάιντα (ψέμα), ότι το ιρακινό καθεστώς είχε καταφέρει να αποκτήσει Οπλα Μαζικής Καταστροφής και – εξασφαλίζοντας στο άμεσο μέλλον ουράνιο από τον Νίγηρα – να αποτελέσει άμεση πυρηνική απειλή για τις ίδιες τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία (ψέμα).

Οταν τα ψέματα ήρθαν στο φως – πριν ακόμη από τον ανηλεή βομβαρδισμό της Βαγδάτης – ο Τόνι Μπλερ δεν δίστασε να κατηγορήσει τους δημοσιογράφους για διακίνηση «θεωρίας συνωμοσίας». Εκτοτε η πρακτική να καταγγέλλει ο αυτουργός μιας συνωμοσίας όσους τον αποκαλύπτουν ως συνωμοσιολόγους – «φωνάζει ο κλέφτης, να τρομάξει ο νοικοκύρης» – θα είχε λαμπρό μέλλον.

Θα γνώριζε αληθινές μέρες δόξας επί Ντόναλντ Τραμπ. Ως γνωστόν ο Ντόναλντ, πριν, κατά τη διάρκεια και αφότου αμολήσει κάποιο από τα αμέτρητα fake news του (δεν είναι αμέτρητα, για την ακρίβεια· έχουν καταμετρηθεί και είναι χιλιάδες), συνήθιζε να ξεφωνίζει τους πολιτικούς του αντιπάλους για διασπορά fake news. Οπως φάνηκε και από το σκάνδαλο με τη διαρροή εκατομμυρίων προσωπικών data από το Facebook, προς χρήση, διαχείριση και αξιοποίηση από τους αναλυτές που δούλευαν στην προεκλογική εκστρατεία του Τραμπ, οι οπαδοί του τελευταίου καθόλου δεν έδειξαν να σοκάρονται από αυτήν την πρακτική, Απεναντίας, καμάρωναν που το πορτοκαλί είδωλό τους, στον πόλεμο της προπαγάνδας, είχε την προνοητικότητα να επιφέρει προληπτικά το «πρώτο πλήγμα».

Γιατί θα έπρεπε να μας ενοχλούν υπέρμετρα όλα αυτά; Κατανοητό να προσέχουμε και να μην καταπίνουμε αμάσητο ό,τι μας σερβίρουν, αλλά δεν είναι λίγο υπερβολικό να μιλάμε για μακροπρόθεσμες ολέθριες συνέπειες;

Μπορεί την πιο μεγάλη ζημιά να μην την κάνουν οι ίδιες οι θεωρίες συνωμοσίας (ορισμένες είναι και αναπάντεχα ψυχαγωγικές), αλλά ο εθισμός σε αυτές – πρωτίστως: ο αθέμιτος συγκριτισμός και σχετικισμός που καλλιεργούν στο υποσυνείδητό μας.

Εάν τα «πάντα είναι σχετικά» και «όλα είναι πιθανά», τίποτε δεν μπορούμε να εκλάβουμε ως δεδομένο και παλαιομοδίτικες δημοσιογραφικές αρχές, όπως η αναζήτηση της αλήθειας, στερούνται αίφνης ουσίας.

Μήπως οι δημοσιογράφοι δεν συνέστησαν πρώτοι να μη θυσιάζεις ποτέ μια καλή ιστορία προς χάριν της αληθείας;