Από τον Σαίξπηρ στον… Στ. Χόκινγκ

Ρεμβασμοί  Δεκαπενταύγουστου

Ο θάνατος του μεγάλου κοσμολόγου Στίβεν Γουάινμπεργκ (Steven Weinberg, βραβείο Νομπέλ) πριν από λίγες εβδομάδες με (ξανα)έκανε να σκεφθώ. Να σκεφθώ ρεμβάζοντας τον έναστρο ουρανό. Να σκεφθώ ότι «υπάρχουν πολύ περισσότερα πράγματα σε ουρανό και γη απ’ ό,τι έχουμε ονειρευτεί στη φιλοσοφία μας».

Και στοχαζόμενος πάνω στα «πολλά πράγματα» διερωτώμαι: τι βοηθάει στην κατανόηση της πραγματικότητας και της θέσης και του μεγέθους του ανθρώπου σε αυτήν, αλλά και του βάθους της ανθρώπινης ύπαρξης, της ψυχής του. Προφανώς όλη η συσσωρευμένη ανθρώπινη σκέψη αυτό επιχειρεί να κάνει, χωρίς να έχει φθάσει σε ένα τελεσίδικο αποτέλεσμα. Ευτυχώς.

Η κάθε εποχή έχει τη δική της απάντηση, όπως έχει και τα δικά της ερωτηματικά, αν και τα θεμελιακά παραμένουν αναλλοίωτα, τα ίδια. Επανέρχονται συνεχώς. Ωστόσο έχω καταλήξει στο συμπέρασμα στη θεώρηση Γουάινμπεργκ, Χόκινγκ κ.ά.: πρώτον, η κοσμολογία είναι η επιστημονική (και φιλοσοφική;) πειθαρχία που είναι σήμερα εντελώς απαραίτητη για έστω στοιχειώδη πρόσληψη (από τους μη ειδικούς όπως ο γράφων) του μεγέθους, θέσης, συνθήκης του ανθρώπου μέσα στην ευρύτερη συμπαντική πραγματικότητα και δεύτερον, ότι το άνευ σκοπού Σύμπαν αποκτά κάποιο νόημα μέσα από την (ανθρώπινη) τέχνη (θέατρο, μουσική, ποίηση, κ.λπ.).

Οτι όπως επισημαίνει ο Γουάινμπεργκ, ο Σαίξπηρ, πολύ πριν από την επιστήμη της κοσμολογίας, είχε συλλάβει με την τέχνη το βάθος της ανθρώπινης τραγικότητας και του σύμπαντος.

Εξειδικευμένες γνώσεις κοσμολογίας ή αστροφυσικής βεβαίως δεν έχω. Διαβάζω όμως σοβαρές (εκλαϊκευτικές) αναλύσεις από επιστήμονες όπως οι St. Hawking, St. Weinberg, C. Roveli, M. Rees, M. Kaku, κ.ά. Αναλύσεις που απευθύνονται στους κοινούς θνητούς που θέλουν να καταλάβουν. Η κοσμολογία επιτρέπει – νομίζω – την   κατανόηση-συνειδητοποίηση τεσσάρων κεντρικών σημείων που αναπόδραστα διαμορφώνουν και στάση ζωής.

Πρώτον, είμαστε «ελάχιστοι»: τη θέση του ανθρώπου στο αχανές σύμπαν και κυρίως το πόσο «ελάχιστοι» είμαστε. Αλλά ίσως και το πόσο «μέγιστοι» (Αυτός ο κόσμος ο Μικρός ο Μέγας). Θεωρούμε ότι ο άνθρωπος είναι παντοδύναμος, κυρίαρχος, master of the Universe, ότι κυβερνά τα πάντα. Δεν είναι τίποτα απ’ όλα αυτά. Οι φυσικές δυνάμεις (ή η ενιαία φυσική δύναμη) κυβερνούν τα πάντα ή σχεδόν τα πάντα (μπορεί να ονομασθούν Θεός).

Ο άνθρωπος είναι η απειροελάχιστη κουκίδα αστρικής σκόνης. Που ενδεχομένως δεν είναι ούτε μόνος ούτε και  μοναδικός στο Σύμπαν. Εχει όμως ένα προνόμιο που του προσδίδει «μεγαλοσύνη»: μπορεί να κατανοήσει και να εξηγήσει το πώς λειτουργεί το Σύμπαν και σε ορισμένη έκταση να δαμάσει τις φυσικές δυνάμεις. Η κατανόηση ότι δεν είμαστε ανθρώπινα όντα, παντοδύναμοι και μοναδικοί γεννά ταπεινότητα, κατανόηση για την ανθρώπινη μοίρα, ενσυναίσθηση.

Δεύτερον, προϊόν τύχης: η μελέτη της κοσμολογίας οδηγεί στο τραγικό συμπέρασμα ότι είμαστε προϊόν τύχης (και ανάγκης). Το συγκεκριμένο Σύμπαν είναι ανθρωπομορφικό από τύχη, όχι από σχεδιασμό. Ο M. Rees στο γνωστό έργο του «Απλώς Εξι Αριθμοί» (Just Six Numbers) υποστηρίζει ότι εάν έξι και μόνο βασικοί δείκτες ήσαν οριακά, κατ’ ελάχιστον διαφορετικοί, η ύλη και το Σύμπαν δεν θα υπήρχαν και ως εκ τούτου δεν θα υπήρχε και η ανθρώπινη  ζωή. Σχεδιάστηκαν αυτοί οι δείκτες να είναι έτσι; Οχι, λέγει ο Rees, δεν είναι αποτέλεσμα σχεδίου (design), αλλά απλώς τύχης. Από τα πολλά σύμπαντα που υπάρχουν (multiverse) αυτό το συγκεκριμένο «έτυχε» να είναι έτσι, ανθρωπομορφικό τελικά. Οθεν ο άνθρωπος.

Τρίτον, δεν υπάρχει σκοπός. Εάν ο άνθρωπος είναι προϊόν τύχης και της εξελικτικής διαδικασίας, αυτό σημαίνει ότι δεν έχει κανέναν εκ των προτέρων σκοπό, τέλος, προορισμό, νόημα/meaning. Ο άνθρωπος είναι αυτός που νοηματοδοτεί την ύπαρξή του. Η ανθρωπότητα συλλογικά δημιουργεί τον σκοπό, το τέλος της. Με κύριες κατηγορίες την ελευθερία και την αγάπη («Ο Θεός αγάπη εστί») και την κατάφαση στη ζωή. Και την ευθύνη ότι όλοι συμμετέχουμε σε μια κοινή μοίρα. (All the world’s a stage. And all men and women merely players).

Τέταρτον, αναπόφευκτο τέλος. Αν και χωρίς νόημα, σκοπό και προορισμό, ο Ανθρωπος, όπως και όλο το Σύμπαν (από το ηλιακό σύστημα, τον γαλαξία/Milky Way, κ.λπ.,)  θα έχουν ένα αναπόφευκτο τέλος σε απροσδιόριστο βέβαια χρονικό σημείο. Οπως υπήρξε μια στιγμή Δημιουργίας (big bang – και σε αυτό συμφωνούν κοσμολογία και θρησκεία), έτσι θα υπάρξει και το τέλος (ένα big crunch ίσως).

Η κατανόηση των τεσσάρων αυτών μεταβλητών που προσφέρει η μελέτη της κοσμολογίας ενθυλακώνουν ένα θεμελιακό ηθικό συμπέρασμα: «Ως χαρίεν άνθρωπος, όταν άνθρωπος ή».

Η άλλη όψη στο νόμισμα της κοσμολογίας είναι η τέχνη, προεξάρχοντος του Σαίξπηρ. Με την έννοια ότι ενώ η κοσμολογία σού κάνει κατανοητό τον εξωτερικό κόσμο της, ο Σαίξπηρ ανατέμνει τον εσωτερικό κόσμο της ύπαρξης. Οι τρεις τραγικοί (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης) έκαναν από διαφορετικές οπτικές το ίδιο. Ο Σαίξπηρ όμως είναι «και οι τρεις μαζί» αλλά και πέραν αυτών. Εάν η φιλοσοφία μετά τον Πλάτωνα είναι υποσημειώσεις στο έργο του Πλάτωνα, τότε το θέατρο μετά τον Σαίξπηρ είναι υποσημειώσεις ή έστω «ερμηνευτικά δοκίμια» στο έργο του Σαίξπηρ.

Νομίζω ότι ο Σαίξπηρ τα λέει όλα για την ανθρώπινη φύση (we are such stuff as dreams are made on), τη μοίρα και τα χτυπήματά της (the sligs and arrows of outrageous fortune), την τραγικότητα, την εξουσία, τις ανθρώπινες σχέσεις, τον έρωτα, τη θνητότητα, τη φθορά και την παροδικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης (life’s but a walking shadow), την απουσία νοήματος (full of fury and sound signifying nothing), το φευγαλέο της ευτυχίας, τα πάθη και το πάθος, τη ματαιοδοξία, την προσδοκία, την ελπίδα, τις ευκαιρίες ανόδου και τις συνθήκες πτώσης (there is tide in the affairs of men…), την ανθρώπινη ευθύνη για τα λάθη μας (the fault is not in our stars but in ourselves…), τον χρόνο (time is out of joint), τη σχετικότητα της ανθρώπινης εννοιολόγησης των πραγμάτων (there is nothing either good or bad but thinking makes it so), την κατάσταση των πραγμάτων (I ‘ll teach you difference), ο άνθρωπος ως κύριος της μοίρας του (men at some time are masters of their fate).

The rest is silence…

*Ο καθηγητής Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής-σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του FEPS και ΕΛΙΑΜΕΠ. Σπούδασε θέατρο στη σχολή Πέλου Κατσέλη.