Οι Αύγουστοι του «υπαρκτού σοσιαλισμού»

Τη νύκτα της 20ης προς την 21η Αυγούστου 1968, τα τανκς του Συμφώνου Βαρσοβίας κατέλυαν βάναυσα την Ανοιξη της Πράγας του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ.

Μια εποχή ελπίδας για έναν σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο κατέρρευσε σε μια νύκτα, για να αποδειχθεί πως στον λεγόμενο «υπαρκτό σοσιαλισμό» τα σκοτάδια ήταν παντοτινά. Και όποιος επιχειρούσε να ρίξει λίγο φως σ’ αυτά τα σκοτάδια, κατέληγε ή νεκρός όπως ο Ιμρε Νάγκι στην Ουγγαρία ή «κηπουρός» όπως ο ηγέτης της Ανοιξης της Πράγας.

Δεν ξέρω αν ο μήνας Αύγουστος είχε κάποιον μαγνήτη και τραβούσε τα μεγάλα γεγονότα στον σοβιετικό κομμουνιστικό κόσμο, αλλά αυτόν τον μήνα συνέβησαν πολλά γεγονότα που τον ταρακούνησαν εκ θεμελίων.

Σταχυολογώ μερικά απ’ αυτά. Καταρχάς, πάλι νύχτα, τη 12η προς τη 13η Αυγούστου 1961, το Ανατολικό Βερολίνο ξύπνησε και είδε πως ήταν χωρισμένο από το Δυτικό όχι μόνο με συνοριακά φυλάκια. Μια αυθόρμητη εξέγερση ανατολικογερμανών εργατών και φοιτητών στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας το 1953 είχε ήδη δείξει πως το καθεστώς δεν είχε λαϊκή υποστήριξη. Το Τείχος ήταν σοβαρή παραδοχή ήττας αλλά και κίνηση σταθεροποίησης του καθεστώτος.

Ηταν όμως και 31 Αυγούστου του 1980 που νομιμοποιήθηκε η Αλληλεγγύη. Οι Πολωνοί, όπως είδαμε στην τελευταία ταινία του Αντζεϊ Βάιντα με τίτλο «Βαλέσα, η δύναμη της ελπίδας» τραγουδούσαν τότε ένα ροκ τραγουδάκι με ρεφρέν τους στοίχους «την ελευθερία αγαπώ και την καταλαβαίνω». Η ελευθερία ήταν το ζητούμενο όλων αυτών των εξεγέρσεων.

Ηταν πάλι 24 Αυγούστου 1989 όταν στην Πολωνία ορίστηκε ο πρώτος μη κομμουνιστής πρωθυπουργός μετά 45 χρόνια. Ηταν ο διανοούμενος και υπέροχος άνθρωπος Ταντέους Μαζοβιέτσκι, πολύ πιο δημοκράτης και φιλελεύθερος από τον ηγέτη της Αλληλεγγύης Λεχ Βαλέσα. Αυτός με τη σειρά του ηττήθηκε το επόμενο έτος από τον Βαλέσα, του οποίου ήρθε η σειρά πέντε χρόνια αργότερα να ηττηθεί από τον εκπρόσωπο του Παλιού Καθεστώτος, τον «σοσιαλδημοκράτη» πλέον Αλεξάντερ Κβασνιέβσκι. Και οι δυο αυτές ήττες – και δεν είναι παράδοξο αυτό – ήταν ήττες της αγάπης για την ελευθερία.

Οπως ήττα της ήταν και η νίκη το 2015 του υπεραντιδραστικού Γιαρόσουαβ Κατσίνσκι. Η πανουργία της ιστορίας που έλεγε και ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος. Ηταν όμως πάλι 21 Αυγούστου 1991 που ξεφούσκωσε ένα κομμουνιστικό «παλατιανό» πραξικόπημα κατά του Γκορμπατσόφ, το οποίο όμως τον αποδυνάμωσε τόσο πολύ που τον ανάγκασε στις 31 Δεκεμβρίου όχι μόνο να χάσει ο ίδιος την εξουσία, αλλά και να εκπνεύσει ο κομμουνισμός στη Σοβιετική Ενωση.

Τι ήταν αυτό που τελικά οδήγησε ένα καθεστώς και σύστημα που φαινόταν ακλόνητο και σταθερό σ’ αυτήν την παταγώδη πτώση μέσα σε λίγους μήνες;

Σίγουρα ήταν η αδυναμία του συστήματος να ικανοποιήσει βασικές καταναλωτικές ανάγκες των πολιτών, ήταν η εξάντλησή του λόγω της κούρσας των εξοπλισμών, ήταν η οικονομική στασιμότητα της εποχής Μπρέζνιεφ. Το μείζον όμως ήταν η έλλειψη ελευθερίας. Ο μεγάλος ευρωκομμουνιστής ηγέτης Ενρίκο Μπερλινγκουέρ σε ομιλίες του μέσα στο στόμα του λύκου στο Ανατολικό Βερολίνο και στη Μόσχα υποστήριζε πως «η δημοκρατία είναι οικουμενική αξία πάνω στην οποία πρέπει να θεμελιώνεται η σοσιαλιστική κοινωνία». Δεν τον άκουσαν.

Οι Αύγουστοι του υπαρκτού ολοκληρωτισμού, με κεντρικό αυτόν της Ανοιξης της Πράγας, οδήγησαν στην κατάρρευση και των τελευταίων αυταπατών πως ο σοβιετικός κομμουνισμός μπορούσε να μετατραπεί σε «δημοκρατικό σοσιαλισμό».

Επεσε το πέπλο άγνοιας πίσω από το οποίο κυριαρχούσε ο μύθος πως ο σοβιετικός κομμουνισμός αν διορθώσει τις αδυναμίες του όσον αφορά το «εποικοδόμημα» (δημοκρατικές και πολιτικές ελευθερίες), τότε όλα θα είναι καλά στη «βάση», αφού εκεί υπήρχε ισότητα.

Ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» ήταν επίσης ένα ταξικά άνισο σύστημα. Ο Γκορμπατσόφ κατηγορήθηκε πως αν είχε ακολουθήσει το κινέζικο μοντέλο του συνδυασμού αυταρχικής εξουσίας με αλλαγές στην οικονομία υπέρ της αγοράς θα είχε καταφέρει να διασώσει το σοβιετικό σύστημα διακυβέρνησης. Κοινοτοπίες.

Ο Γκορμπατσόφ είτε ακούσια είτε εκούσια έγινε ο ήρωας της ελευθερίας που αγαπούσαν οι λαοί του σοβιετικού ολοκληρωτισμού. Αυτός οδήγησε στην κατάρρευση ένα ολοκληρωτικό σύστημα, του οποίου ο μονισμός απαιτούσε η κυβέρνηση να κατέχει όλες τις εξουσίες. Η γκλάσνοστ (διαφάνεια) και η περεστρόικα (ανασυγκρότηση) «ανάγκασαν» το κόμμα-κυβέρνηση να «εκχωρήσει» μέρος των εξουσιών του.

Από εκεί και πέρα ήταν αδύνατο το ολοκληρωτικό σύστημα να μην καταρρεύσει σαν χάρτινος πύργος. Ενα σύστημα που με τα λόγια του βρετανού ιστορικού Ian Kershaw («Η Ευρώπη σε δίνη», Αλεξάνδρεια, μτφ: Γεώργιος-Μενέλαος Αστερίου) ήταν σαν μια μέγγενη που άλλοτε χαλάρωνε και άλλοτε έσφιγγε. Η ιστορία απέδειξε πως αυτή δεν «εκδημοκρατίζεται». Μόνο πετιέται στο καλάθι των αχρήστων.

Είχαν δίκιο οι δυτικοευρωπαίοι σοσιαλδημοκράτες που υποστήριζαν πως ο μόνος δημοκρατικός σοσιαλισμός που μπορεί να υπάρχει είναι αυτός που συνδυάζει τα θετικά της ιδιωτικής οικονομίας με τον έλεγχό της από το κράτος και τη μέσω της προοδευτικής φορολογίας εδραίωση  του Κράτους Πρόνοιας. Η σοσιαλδημοκρατία όμως, παρά τις νίκες της τη δεκαετία του 1990 (Μπλερ, Σρέντερ, Ζοσπέν, Σημίτης), λόγω της από το 1989 καθιερωμένης Συναίνεσης της Ουάσιγκτον, απότοκο της παγκοσμιοποίησης, αλλά και της αμηχανίας της από την πτώση του «υπαρκτού», οδηγήθηκε  στις καταστροφικές γι’ αυτήν δεκαετίες του 2000 και του 2010.

*Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι κοινωνιολόγος, συγγραφέας