Οι επερχόμενοι πόλεμοι για το νερό

Τίποτα δεν μας φαίνεται τόσο αυτονόητα διαθέσιμο όσο το νερό. Απαραίτητο για τη ζωή όσο και ο αέρας έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε δεδομένη την παρουσία του. Και όμως στην πραγματικότητα για πάρα πολλούς ανθρώπους η πρόσβαση σε καθαρό νερό παραμένει μια δύσκολη πρόκληση, είτε εξαιτίας της φτώχειας και της έλλειψης υποδομών, είτε εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής.

Αρκεί να αναλογιστούμε ότι το 2017 785 εκατομμύρια άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση σε καθαρό νερό. 144 εκατομμύρια άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό. 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε επαρκή συστήματα αποχέτευσης. Γυναίκες και κορίτσια ξοδεύουν κάθε μέρα 200 εκατομμύρια ώρες κουβαλώντας νερό. 800 παιδιά ηλικίας κάτω των 5 πεθαίνουν κάθε μέρα από διάρροια που προκαλείται από μολυσμένο νερό, κακή αποχέτευση και κακές πρακτικές υγιεινής.

Την ίδια στιγμή χάρη στην κλιματική αλλαγή βλέπουμε να συνυπάρχουν με έναν εκρηκτικό τρόπο οι πλημμύρες (όπως αυτές που χτύπησαν τη Δυτική Ευρώπη το φετινό καλοκαίρι) με τους παρατεταμένους καύσωνες και την ανυδρία (που εκτός των άλλων πυροδότησαν και ένα πρωτοφανές κύμα καταστροφικών δασικών πυρκαγιών σε περιοχές όπως οι βορειοδυτικές ΗΠΑ).

Η κλιματική αλλαγή έρχεται να συναντήσει μια σειρά από δυναμικές που ήδη επηρεάζουν τον σύγχρονο κόσμο. Η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και η διαμόρφωση ολοένα και πιο μεγάλων οικιστικών συγκροτημάτων (με αποκορύφωμα τις μεγαπόλεις με τα πολλά εκατομμύρια κατοίκους) συνεπάγονται πολύ μεγάλες απαιτήσεις για ύδρευση και αποχέτευση, που συχνά σημαίνουν ιδιαίτερα εντατική εκμετάλλευση των υδάτινων αποθεμάτων.

Εάν η άνοδος της στάθμης των θαλασσών, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγή και των πάγων που λειώνουν, απειλεί παραλιακές περιοχές να βρεθούν κυριολεκτικά βυθισμένες, η αύξηση της θερμοκρασίας και η παρατεταμένη ανομβρία σε άλλες περιοχές οδηγεί σε φαινόμενα ερημοποίησης. Και στις δύο περιπτώσεις αυτό ενέχει το κίνδυνο και μεγάλων μετακινήσεων πληθυσμών, αυτό που συνηθίσαμε να ονομάζουμε «κλιματικούς πρόσφυγες».

Η σύγχρονη γεωργία, ιδίως η βιομηχανοποιημένη, στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην εντατική άντληση και χρήση νερού, που  επίσης μπορεί να οδηγήσει στη σταδιακή εξάντληση των όποιων αποθεμάτων. Το ίδιο και η επέκταση και της δόμησης και των καλλιεργειών προς περιοχές που δεν έχουν μεγάλη βροχόπτωση ή υδάτινα αποθέματα.

Η σταδιακή εξαφάνιση μιας λίμνης

Ένα παράδειγμα των αλλαγών που συμβαίνουν είναι αυτό που συμβαίνει με τη λίμνη Ούρμια, μια λίμνη στο Ιράν που ενώ στη δεκαετία του 1990 είχε έκταση 5400 τετραγωνικά χιλιόμετρα, σήμερα έχει υποχωρήσει στα 2500 τετραγωνικά χιλιόμετρα και υπάρχει άγχος ότι θα εξαφανιστεί πλήρως.

Η αιτία βρίσκεται σε ένα συνδυασμό ανάμεσα στην παρατεταμένη ξηρασία και τις υψηλές θερμοκρασίες και την κακοδιαχείριση των υδάτινων πόρων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το πρόβλημα είχε να κάνει με την εκμετάλλευση των υδάτων και το γεγονός ότι τα φράγματα που χτίστηκαν σε ορισμένα από τα ποτάμια που τροφοδοτούν τη λίμνη Ούρμια, κυρίως για λόγους άρδευσης, περιόρισαν σημαντικά τη ροή νερού προς τη λίμνη. Σε αυτό το πρόβλημα προστέθηκαν και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Επιπλέον, επειδή η λίμνη Ούρμια είναι λίμνη με αλμυρό νερό η υποχώρηση του όγκου της σήμαινε ότι αυξήθηκε τόσο η περιεκτικότητα του νερού σε αλάτι, που πλέον δημιουργείται πρόβλημα στην κοντινή αγροτική παραγωγή, εφόσον το νερό δεν είναι κατάλληλο να χρησιμοποιηθεί για άρδευση.

Η Μέση Ανατολή στο επίκεντρο της έλλειψης νερού

Η Μέση Ανατολή είναι στο επίκεντρο της παγκόσμιας κρίσης του νερού. Το πρόβλημα της λειψυδρίας είναι τόσο έντονο σε χώρες όπως η Ιορδανία που οι επιστήμονες εκτιμούν ότι μέχρι το τέλος του αιώνα θα πρέπει να έχει περιοριστεί η κατά κεφαλή κατανάλωση νερού στο μισό. Αυτό θα σήμαινε μια κατανάλωση 40 λίτρων την ημέρα, για όλες τις ανάγκες πόσιμου νερού, καθαριότητας, πλυντηρίων κ.λπ. Ενδεικτικά η ο μέσος αμερικανός καταναλώνει αυτή τη στιγμή 10 φορές περισσότερο νερό.

Όμως, τα προβλήματα με τη διαχείριση του νερού σε χώρες όπως η Ιορδανία δεν έχουν να κάνουν μόνο με την κλιματική αλλαγή ή με πληθυσμιακές μετακινήσεις που επιδεινώνουν την κατάσταση (για παράδειγμα η παρουσία μεγάλου αριθμού Σύριων προσφύγων στο έδαφος της Ιορδανίας άσκησε ακόμη μεγαλύτερη πίεση στο σύστημα ύδρευσης της χώρας).

Έχει να κάνει και με αντιπαραθέσεις για το πώς μοιράζονται οι υπαρκτοί υδάτινοι πόροι. Η Ιορδανία εξαρτάται από το ευρύτερο σύστημα του ποταμού Ιορδάνη που περνάει επόσης από το Ισραήλ, τη Δυτική Όχθη, τον Λίβανο και τη Συρία. Τα φράγματα που φτιάχνονται σε διάφορα σημεία ή τα κανάλια άρδευσης επηρεάζουν τη συνολική ροή και δεν είναι τυχαίο ότι συχνά υπάρχουν έντονες συγκρούσεις γύρω από το πώς γίνεται η διαχείριση από κάθε χώρα, παρότι με τα χρόνια διαμορφώθηκε ένα σύστημα συντονισμού ανάμεσα στις διαφορετικές χώρες.

Και βέβαια σε αυτό το πλαίσιο οικοδομούνται και συγκεκριμένες διακρατικές σχέσεις. Για παράδειγμα η Ιορδανία είναι αναγκασμένη να αγοράζει μεγάλες ποσότητες νερού από το Ισραήλ, που διαθέτει μεγάλα εργοστάσια αφαλάτωσης θαλάσσιου ύδατος, μια δραστηριότητα που σημειωτέον καταναλώνει σημαντικές ποσότητες ενέργειας. Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι το Ισραήλ χρησιμοποιεί το νερό και ως ένα πεδίο να μπορεί να ασκήσει γεωπολιτική πίεση.

Η σύγκρουση γύρω από τον Νείλο

Οι μεγάλοι πολιτισμοί της αρχαιότητας ήταν συχνά πολιτισμοί που στηρίχτηκαν στα μεγάλα ποτάμια και τον τρόπο που διαμόρφωναν εύφορες εκτάσεις. Αρκεί να σκεφτούμε το παράδειγμα της Μεσοποταμίας και τη σημασία διαχρονικά του Τίγρη και του Ευφράτη. Το ίδιο ισχύει για το παράδειγμα του Νείλου, πάνω στον οποίο στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό και ο Αιγυπτιακός πολιτισμός στην αρχαιότητα, αλλά και από τον οποίο εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό και η σύγχρονη Αίγυπτος.

Αυτό μπορεί να εξηγήσει π.χ. την αντιπαράθεση για το Φράγμα της Μεγάλης Αιθιοπικής Αναγέννησης, ένα φράγμα που κατασκευάστηκε στον Γαλάζιο Νείλο, στο πλαίσιο της προσπάθειας της Αιθιοπίας να γίνει ο μεγαλύτερος εξαγωγέας ενέργειας στην Αφρική και που την ίδια στιγμή έχει προκαλέσει μεγάλη ανησυχία στην Αίγυπτο, εάν σκεφτούμε ότι η τελευταία λαμβάνει το 90% του ύδατος από τον Νείλο, ενώ ανάλογη είναι η ανησυχία στο Σουδάν. Το αποτέλεσμα είναι το συγκεκριμένο φράγμα να είναι σήμερα μία από τις σημαντικότερες αιτίες διακρατικής έντασης στην ευρύτερη περιοχή της Αφρικής.

Οι μελλοντικοί πόλεμοι για το νερό

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι το νερό θα είναι το επίδικο μελλοντικών πολέμων. Ο συνδυασμός ανάμεσα στην κλιματική αλλαγή, την υπερεκμετάλλευση υδάτινων πόρων και πολιτικές επιλογές όπως η κατασκευή φραγμάτων (στην προσπάθεια των χωρών να απεξαρτηθούν από ορυκτά καύσιμα) σε κρίσιμα σημεία επηρεάζουν χώρες και περιοχές και διαμορφώνουν το έδαφος για συγκρούσεις. Η Τουρκία για παράδειγμα έχει ένα φιλόδοξο πρόγραμμα για τη δημιουργία 22 φραγμάτων και εργοστασίων ηλεκτρικής ενέργειας στον Τίγρη και τον Ευφράτη. Μόνο που έτσι επηρεάζεται η ροή του νερού προς τη Συρία, το Ιράκ και το Ιράν. Τα κατάλαβαν καλά οι κάτοικοι της πόλης Μπάσρα στο Ιράκ όταν ξεκίνησε να γεμίζει η λεκάνη του φράγματος Ιλίσου στην Τουρκία με αποτέλεσμα να μειωθεί η ροη νερού προς το Ιράκ, με αποτέλεσμα στην Μπάσρα να επιδεινωθεί η ποιότητα του νερού και εκατοντάδες άνθρωποι να πάνε στο νοσοκομεία με εξανθήματα, κοιλιακό πόνο διάρροια.

Και ήδη εκτός από τις συγκρούσεις που αναφέραμε υπάρχουν και άλλες. Για παράδειγμα, μία από τις πλευρές της διαρκούς έντασης ανάμεσα σε Κίνα και Ινδία είναι και το ζήτημα της διαχείρισης των υδάτων που καταλήγουν στα μεγάλα ποτάμια που είναι τόσο σημαντικά για την Ινδία. Αντίστοιχα, χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια ώστε η διαχείριση της οικολογικής καταστροφής γύρω από τη λίμνη Αράλη να μην μετατραπούν σε διακρατική κρίση στην περιοχή.

Και σε όλες αυτές τις διάφορες εστίες έντασης γύρω από τη διαχείριση υδάτων, ας προστεθεί και η εκτίμηση ότι μέχρι το 2030 περίπου 700 εκατομμύρια άνθρωποι θα βρεθούν σε κίνδυνο να εκτοπιστούν εξαιτίας της λειψυδρίας.