Πριν και μετά τον Αύγουστο της Ανοιξης της Πράγας

Συμπληρώθηκαν την περασμένη Κυριακή  53 χρόνια από την εισβολή στην Πράγα των τανκς των κρατών του Συμφώνου Βαρσοβίας – πλην της Ρουμανίας. Τη νύχτα της 20ης προς την 21η Αυγούστου έληγε το πείραμα της εφαρμογής του «δημοκρατικού σοσιαλισμού». Γενικά το να ζει κανείς σ’ αυτόν τον κόσμο ήταν πολύ επικίνδυνο. Ας θυμηθούμε «Το Αστείο» του Κούντερα. Από τη μια στιγμή στην άλλη, από ένα ανέκδοτο και μόνο μπορούσες να χάσεις τη δουλειά σου, το όποιο βιος σου, την οικογένειά σου, την ελευθερία σου αλλά και την ίδια σου τη ζωή. Μια μέγγενη, με τα λόγια του μεγάλου ιστορικού Ian Kershaw,  που άλλοτε έσφιγγε, άλλοτε χαλάρωνε, ήταν σφιγμένη γύρω από το κεφάλι αυτών των λαών.

Η Ανοιξη δεν ήταν η πρώτη απόπειρα εκδημοκρατισμού του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού. Η άνοδος του Χρουστσόφ τον Σεπτέμβριο του 1953 σήμαινε αναμφισβήτητα το χαλάρωμα της μέγγενης. Ο νέος Γραμματέας προχώρησε σε μεγάλες αποκαλύψεις γύρω από τον ρόλο του Στάλιν αλλά δεν πείραξε καθόλου τις αρχές και τις βάσεις του συστήματος.

Στις 17 Ιουνίου 1953 έγινε μια πρώτη απόπειρα από την κοινωνία των πολιτών της Λαοκρατικής Γερμανίας, όχι για να αμφισβητηθεί ο κομμουνιστικός μονισμός, αλλά για να μην επιβληθούν νόρμες που απαιτούσαν λιγότερη αμοιβή για περισσότερη δουλειά. Τα σοβιετικά τανκς ήταν εκεί να επιβάλλουν τον ιδεολογικό μονισμό και τον μονοκομματισμό.

Υστερα από τρία χρόνια, τον Ιούνιο του 1956, στην Πολωνία οι απεργοί εργάτες του Πόζναν και άλλων πόλεων παραπονέθηκαν για την απαίτηση απλήρωτης εργασίας, όπως και οι ανατολικογερμανοί εργάτες του 1953, και ως απάντηση έλαβαν αιματηρή καταστολή.

Στην τρίτη απόπειρα για ελευθερία που επιχείρησε ο λαός της Ουγγαρίας με τη συμμετοχή του κομμουνιστή ηγέτη Ιμρε Νάγκι, την 23η Οκτωβρίου 1956, πάλι τα σοβιετικά τανκς ήταν εκεί για να προασπίσουν τον τόσο «λαοφιλή» σοσιαλισμό. Πάλι όμως μια νύχτα, της 12ης προς τη 13η Αυγούστου 1961, το Ανατολικό Βερολίνο ξύπνησε και είδε πως ήταν χωρισμένο από το Δυτικό όχι μόνο με τις συνοριακές γραμμές. Ενα Τείχος χώριζε τις δύο πλευρές. Με το Τείχος το καθεστώς θεώρησε πως εξασφάλιζε την ηρεμία του. Αυτό ήταν η τέταρτη πάταξη της ελπίδας για ελευθερία. Η πέμπτη κατάπνιξη αυτής της ελπίδας ήταν η «Ανοιξη της Πράγας». Μια του κλέφτη, δυο του κλέφτη… πέντε του κλέφτη, αυτή έβαλε μια για πάντα τέλος στις ψευδαισθήσεις για έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό.

Τότε όλοι, ή σχεδόν όλοι, κατάλαβαν πως αυτό το σύστημα δεν μεταρρυθμίζεται. Μόνο καταρρέει. Η μέγγενη, είτε χαλαρώνει είτε σφίγγει, είναι πάντα μέγγενη. Οι Ρώσοι νόμιζαν πως είχαν πετύχει την ομαλοποίηση με τη χρήση των μέσων ενός στυγνού αστυνομικού κράτους, όπως όμως θα έδειχναν οι δεκαετίες του 1970 και, πολύ περισσότερο, του 1980 ο ανατολικός κόσμος ήταν κινούμενη άμμος. Οι καρποί της Ανοιξης δεν τελείωσαν με την εισβολή αλλά συνεχίστηκαν τόσο στην Τσεχοσλοβακία (Χάρτα 77) όσο και στις άλλες χώρες, και κυρίως στην Πολωνία.

Στην Πολωνία το δημόσιο χρέος αλλά και η επίσκεψη τον Οκτώβριο του 1978 του πολωνού πάπα Ιωάννη-Παύλου Β’ είχαν κλονίσει τα θεμέλια του καθεστώτος Εντβαρντ Γκέρεκ. Δύο χρόνια αργότερα, στις 31 Αυγούστου 1980, οι απεργίες στις μεγάλες πολωνικές πόλεις, και κυρίως στο Γκντανσκ, οδηγούν στη νομιμοποίηση του πρώτου ελεύθερου συνδικάτου σε κομμουνιστική χώρα. Εννέα χρόνια αργότερα, πάλι Αύγουστο, στις 24 του μηνός, ορκίζεται στην Πολωνία, ύστερα από 45 χρόνια, ο πρώτος μη κομμουνιστής πρωθυπουργός, ο υπέροχος διανοούμενος Ταντέους Μαζοβιέτσκι.

Η πίεση των λαών αλλά και η άνοδος στις 11 Μαρτίου 1985 του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην εξουσία οδήγησαν στο μεγάλο απελευθερωτικό 1989 των υπόδουλων στο σοβιετικό καθεστώς εθνών της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Τον Γκορμπατσόφ δεν τον έφεραν οι γηραιοί κομματικοί για να γκρεμίσει τον κομμουνισμό φυσικά. Εντεκα χρόνια πριν, το 1974, στα χρόνια της μπρεζνιεφικής στασιμότητας, γραφειοκρατίας και της απαραίτητης πάντα αστυνομοκρατίας, υπήρξε σε σκηνοθεσία Σεργκέι Μικαελιάν το σοβιετικό φιλμ «Το πριμ» (για να καλυφθούν οι πολύ χαμηλοί μισθοί, δινόταν στους εργάτες ένα πριμ για δήθεν υπέρβαση του ετήσιου πλάνου). Ενα φιλμ που τότε συζητήθηκε πολύ, ακόμα και στη Δύση, ενώ δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα «μπρεζνιεφικό» σοβιετικό προπαγανδιστικό πυροτέχνημα. Εκεί καταγγελλόταν η διαφθορά των μεσαίων κομματικών τοπικών και εργοστασιακών ηγετών. Στο δε πρόσωπο του εργάτη Ποτάποφ που αρνήθηκε το πριμ τονιζόταν η αγνότητα της εργατικής τάξης και γινόταν κριτική στον συγκεντρωτισμό της σοβιετικής οικονομίας και στη νομενκλατούρα. Δεν υπήρχε όμως η παραμικρή νύξη για τον μονοκομματισμό και τον ιδεολογικό μονισμό που ήταν οι γεννήτορες αυτής της νομενκλατούρας.

Τον Γκορμπατσόφ τον ανέδειξε η γερουσία του Πολιτικού Γραφείου στην εξουσία για να πατάξει τη διαφθορά, τη γραφειοκρατία, να αποκεντρώσει τον σοβιετικό οικονομικό συγκεντρωτισμό, με απώτερο σκοπό τη διάσωση του Κόμματος. Η πανουργία της Ιστορίας όμως θα τον γράψει με χρυσά γράμματα, είτε το ήθελε είτε όχι, ως τον άνθρωπο που έδωσε την ελευθερία στη μισή Ευρώπη. Τέλος, ήταν πάλι 21 Αυγούστου, το 1991, πριν από 30 χρόνια, όταν απέτυχε το πραξικόπημα κατά του Γκορμπατσόφ. Αυτό οδήγησε στις 31 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους στη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης.

Ο κ. Γιώργος Σιακαντάρης είναι δρ Κοινωνιολογίας.