Υπάρχει ισορροπημένη πολυπολιτισμικότητα;

Οπαλιός μου συνάδελφος στο Woodrow Wilson Center της Ουάσιγκτον και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Hull της Αγγλίας (επικεφαλής της Ομάδας Ερευνών για τη Μέση Ανατολή) Raphael Cohen-Almagor, μόλις εξέδωσε ένα καινούργιο βιβλίο που έχει προκαλέσει αρκετό θόρυβο. Σ’ αυτό («Just, Reasonable, Mulruculturalism», 2021 – «Δίκαιος, Λογικός, Πολυπολιτισμός») ασχολείται κυρίως με τη δυνατότητα συνύπαρξης, στο πλαίσιο μιας φιλελεύθερης κοινωνίας, του κράτους του νόμου και μιας πολυπολιτιστικής πραγματικότητας.

Tο ζήτημα είναι πολυσύνθετο, ακανθώδες και σε ορισμένα επίπεδα αρκετά δυσχερές στην εξήγηση. Για να υπάρξει συμβατότητα ανάμεσα στις αξίες αλλά και τους κανόνες μιας φιλελεύθερης κοινωνίας και της δυνατότητας ύπαρξης πολυπολιτισμικών επιλογών είναι ανάγκη να καθιερωθούν κάποιες διαδικασίες παρέμβασης των δημοκρατικών αρχών στις αντι-φιλελεύθερες αντιλήψεις και πρακτικές ορισμένων μειονοτικών πολιτισμικών κοινοτήτων που λειτουργούν μέσα σε μια δημοκρατία.

Το ερώτημα που πρακτικά τίθεται είναι αν ο πολυπολιτισμός είναι κακός για τη δημοκρατία. Για τον Almagor o πολυπολιτισμός μπορεί να αποδειχθεί καλός για τη δημοκρατία αν μπορέσει να επιτευχθεί μια λογική ισορροπία ανάμεσα στην άσκηση ατομικών δικαιωμάτων και στην εφαρμογή δικαιωμάτων των επιμέρους ομάδων. Πρέπει δηλαδή να υπάρξουν μηχανισμοί ενεργητικής άμεσης δημοκρατίας, αναγκαίων συμβιβασμών και, όπου είναι αναγκαίο, άσκησης κατασταλτικής (δηλαδή κρατικής) βίας. Με την επιβολή ελέγχων πάνω στις συμπεριφορές ομάδων που κάνουν διακρίσεις πάνω σε αδύναμους τρίτους, η λογική της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων αλλά και μέθοδοι προστασίας επιλογών εξόδου κάποιων από πολιτιστικές ομάδες των οποίων τις αξίες δεν αποδέχονται πλέον, οι απαραίτητοι συμβιβασμοί και οι δημοκρατικές λειτουργίες μπορούν να επιτευχθούν.

Από την άλλη υπάρχει και το ερώτημα αν ο πολυπολιτισμός ενισχύει ή διευκολύνει την τρομοκρατία. Εκεί η απάντηση είναι ακόμα πιο δύσκολη. Αν ο πολυπολιτισμός οδηγήσει σε κλειστές δίχως επικοινωνία πολιτιστικές κοινότητες τότε η αποξένωση των νεότερων κυρίως μελών από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο είναι ευκολότερη. Και ο κίνδυνος μεγαλώνει. Οταν όμως ιδίως οι αξίες αυτών των κοινοτήτων (σαλαφισμός, ακραίο Ισλάμ, διακρίσεις σε γυναίκες, ομοφυλόφιλους κ.λπ.) τις χωρίζουν κάθετα από την υπόλοιπη κοινωνία, η επικοινωνία διακόπτεται και το μίσος και η αντιπαλότητα διογκώνονται. Ο θρησκευτικός φανατισμός τότε παρεισφρέει και η εκτροπή σε τρομοκρατικές επιλογές δεν είναι διόλου απίθανη.

Σύμφωνα με το θεωρητικό οικοδόμημα του Almagor, αν κι αυτός φαίνεται σχετικά αισιόδοξος, η κοινωνική μηχανική για μια συμβίωση μεταξύ δημοκρατίας και πολυπολιτισμού είναι στην πράξη δυσχερής. Μια λογική, η ισορροπημένη, πολυπολιτισμικότητα δεν φαίνεται εφικτή ούτε για τους οπαδούς αλλά ούτε και για τους αντιπάλους της.