Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή – Το δυσχερές εγχείρημα της ίδρυσης του Ιωνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης

Το 1919, κι ενώ βρισκόταν στο Παρίσι για τη Συνδιάσκεψη Ειρήνης που είχε συγκληθεί μετά το πέρας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος ζήτησε από τον επιφανή μαθηματικό και φίλο του Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή (1873-1950) να τον επισκεφθεί στο Βερολίνο, προκειμένου να του εκθέσει τις απόψεις του αναφορικά με την ίδρυση ενός δεύτερου ελληνικού πανεπιστημιακού ιδρύματος.

Ο Καραθεοδωρή όχι μόνο ανέπτυξε προφορικώς τις θέσεις του στον τότε πρωθυπουργό της χώρας, αλλά και υπέβαλε στην ελληνική κυβέρνηση σχετικό γραπτό υπόμνημα, που έφερε τον τίτλο «Σχέδιον περί Ιδρύσεως Νέου Πανεπιστημίου εν Ελλάδι».

Σε αυτό εισηγήθηκε την επιλογή της Σμύρνης ή εναλλακτικώς της Θεσσαλονίκης ως έδρας του νέου πανεπιστημίου.

Τη μεν Σμύρνη την πρότεινε επειδή ήταν το ιδεώδες κατά την αντίληψή του κέντρο για τη διάχυση του ελληνικού πνεύματος στην Ανατολή και ειδικότερα στον ισλαμικό κόσμο, τη δε Θεσσαλονίκη επειδή βρισκόταν στο σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, επί της Εγνατίας οδού, που ένωνε κάποτε τους δύο αυτούς κόσμους.

Τελικά, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να προβεί στην ίδρυση πανεπιστημίου στη Σμύρνη και να αναθέσει στον Καραθεοδωρή την οργάνωση αυτού.

Ο φιλόπατρις Καραθεοδωρή, ο οποίος είχε γεννηθεί στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεμβρίου 1873 και βρισκόταν τότε στο αποκορύφωμα της επιστημονικής σταδιοδρομίας του, εγκατέλειψε χωρίς δεύτερη σκέψη την αξιοζήλευτη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση του Βενιζέλου.

Εξοπλισμένος με όλα τα αναγκαία εφόδια για την πραγμάτωση του μεγάλου ακαδημαϊκού και εθνικού στόχου, με εξαιρετικές επιστημονικές περγαμηνές και την απαιτούμενη οργανωτική πείρα (λόγω της εμπλοκής του στη συγκρότηση του Πολυτεχνείου του Μπρεσλάου), ο Καραθεοδωρή αφίχθη οικογενειακώς στη Σμύρνη το Σεπτέμβριο του 1920 και αφοσιώθηκε εξ ολοκλήρου στη βαρυσήμαντη αποστολή του, στη συγκρότηση του Ιωνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης.

Το εκπονηθέν σχέδιο λειτουργίας προέβλεπε την ίδρυση πρωτοποριακών για την εποχή εκείνη σχολών (μεταξύ άλλων, Σχολή Ανατολικών Γλωσσών και Ανώτερο Μουσουλμανικό Ιεροδιδασκαλείο), που θα σχετίζονταν με την αξιοποίηση της περιοχής ως νευραλγικού σημείου για τον υπερπόντιο ελληνισμό και θα ανεδείκνυαν τον εκπολιτιστικό χαρακτήρα της Ελληνικής Διοίκησης Σμύρνης.

Με τη βοήθεια του ύπατου αρμοστή της Σμύρνης, Αριστείδη Στεργιάδη, ο Καραθεοδωρή έθεσε αμέσως σε εφαρμογή το σχεδιασμό του για την ανέγερση κτιρίων, την οργάνωση βιβλιοθηκών και εργαστηρίων, την αγορά οργάνων και βιβλίων κ.λπ.

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, οι δυσκολίες που υπήρχαν μεσούντος του Μικρασιατικού Πολέμου ήταν τεράστιες, και ο ενθουσιασμός όλων για το σπουδαίο εγχείρημα δεν ήταν από μόνος του αρκετός για να ξεπεραστούν τα εμπόδια.

Ο εργασιομανής επιστήμονας εργάστηκε νυχθημερόν για την οργάνωση και τον εξοπλισμό του πανεπιστημίου, θέλοντας να κάνει πραγματικότητα την επιθυμία του Βενιζέλου, να εκπολιτίσει η Ελλάδα τη Μικρά Ασία.

Χάρη στις διεθνείς διασυνδέσεις του ο Καραθεοδωρή προμηθεύτηκε ταχύτατα χιλιάδες συγγράμματα και όργανα φυσικής και χημείας, ενώ εξασφάλισε τα απαιτούμενα για την επίπλωση και τον εργαστηριακό εξοπλισμό του κτιρίου που είχε ήδη θέσει στη διάθεσή του η Ελληνική Διοίκηση Σμύρνης, στο λόφο Μπαχρή Μπαμπά.

Το σπουδαιότερο, όμως, ήταν ότι είχε καταφέρει να πείσει αρκετούς καθηγητές μεγάλων ευρωπαϊκών πανεπιστημίων να διδάξουν στο νέο ελληνικό πανεπιστημιακό ίδρυμα.

Παράλληλα, ο Καραθεοδωρή επέλεξε ως γραμματέα τού υπό σύσταση πανεπιστημίου τον νεαρό μαθηματικό Νικόλαο Κριτικό (1894-1986), μετέπειτα καθηγητή Ανώτερων Μαθηματικών του ΕΜΠ, και όρισε ως έμβλημα αυτού το Φως εξ Ανατολών.

Σύμφωνα με τον προγραμματισμό που είχε γίνει, το νέο πανεπιστήμιο θα άνοιγε τις πύλες του για τους φοιτητές το Σεπτέμβριο του 1922. Δυστυχώς, αυτό δεν επέπρωτο να συμβεί, καθώς λίγο νωρίτερα, τον Αύγουστο του 1922, το Μικρασιατικό Μέτωπο κατέρρευσε, ο ελληνισμός υπέστη μια ανείπωτη τραγωδία και η ελληνική Σμύρνη αποτέλεσε παρελθόν.

Ο Καραθεοδωρή υπήρξε ένας από τους τελευταίους Έλληνες που εγκατέλειψαν τη Σμύρνη, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Τζορτζ Χόρτον, γενικού προξένου των ΗΠΑ στη Σμύρνη.

Αφού πρώτα φυγάδευσε την οικογένειά του στη Σάμο και περιέσωσε ό,τι μπορούσε (αρχείο, όργανα, βιβλία) από τον εξοπλισμό τού υπό ίδρυση πανεπιστημίου, ο Καραθεοδωρή επιβιβάστηκε την τελευταία στιγμή σε μια βάρκα και εγκατέλειψε τα εδάφη της Ιωνίας.

Διάφορες σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών και άλλα ιδρύματα παρέλαβαν τα διασωθέντα από τον Καραθεοδωρή βιβλία και ορισμένα όργανα.

Τα όνειρα του Βενιζέλου και του Καραθεοδωρή είχαν διαψευστεί οριστικώς και αμετακλήτως.