Γλωσσική τεχνολογία & ανθρωπιστικές επιστήμες – Η εθνική υποδομή Απολλωνίς και το δίκτυο γλωσσικής τεχνολογίας CLARIN:EL

Της Τιτίκας Δημητρούλια*

Η γραφή και το κείμενο συνδέονταν ανέκαθεν με την τεχνολογία, είχαν πάντοτε τα εργαλεία τους.

Κάποτε ήταν οι πήλινες πινακίδες, οι ξύλινες, κηρωμένες πινακίδες και ο στύλος. Αργότερα, ο πάπυρος, η περγαμηνή και το χαρτί και το μελάνι, έπειτα ήρθε η επανάσταση της τυπογραφίας.

Οι τεχνολογικές δυνατότητες κάθε εποχής καθόριζαν και τη γραφή – η οποία είναι κι αυτή μια τεχνολογία, του νου. Αλλαζαν όχι μόνο τον τρόπο παραγωγής των κειμένων, αλλά και τη λειτουργία τους. Πολύ λογικά λοιπόν στην εποχή μας η γραφή και το κείμενο συνδέονται με τα ψηφιακά εργαλεία. Για την ακρίβεια, το κείμενο αποτελεί αντικείμενο ανάλυσης με υπολογιστικές μεθόδους εδώ και πολλές δεκαετίες. Απλώς τα εργαλεία έχουν σήμερα απλουστευτεί, είναι όλο και περισσότερα προσιτά τόσο στην κοινωνία όσο και στην επιστημονική κοινότητα και αλλάζουν το τοπίο στις επιστήμες που έχουν στο επίκεντρό τους το κείμενο, στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες δηλαδή, με ποικίλους τρόπους.

Καθώς η δημιουργία του κειμένου, η ανάγνωσή του, η μελέτη του περνάει πλέον, ως επί το πλείστον τουλάχιστον, μέσα από τον υπολογιστή, έχουμε να κάνουμε με ψηφιακά κείμενα. Τα ψηφιακά αυτά κείμενα τα μελετούν οι Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες, ένα διεπιστημονικό πεδίο που τείνει να παγιωθεί στον ακαδημαϊκό χώρο, χωρίς ωστόσο τα όριά του να έχουν προσδιοριστεί πλήρως και επακριβώς. Αν προσπεράσει όμως κανείς τους επιστημολογικούς προβληματισμούς, με πρώτο και κύριο το ζήτημα του ονόματος του πεδίου, το οποίο (υπερ)τονίζει την τεχνολογική συνθήκη και συνδηλώνει τις ριζικές αλλαγές που αυτή εισάγει σε όλα τα επίπεδα, βρίσκεται στην καρδιά μιας έρευνας που διαχρονικά βασίζεται σε και προάγει την ερμηνεία και την κριτική, ενσωματώνοντας στις μεθόδους της την πολυπλοκότητα του κόσμου τον οποίο καλείται να εξηγήσει.

Στο επίκεντρο παραμένει πάντα ο ερευνητής ή η ερευνήτρια, το ερώτημα που διατυπώνουν, οι θεωρητικές παραδοχές στις οποίες αυτό στηρίζεται, αλλάζουν όμως οι μέθοδοι: τα εργαλεία έρχονται να επαυξήσουν τις δυνατότητες του ανθρώπινου νου, να επιτρέψουν αναλύσεις που οι επιστήμονες συλλάμβαναν και σχεδίαζαν στο παρελθόν αλλά δεν μπορούσαν να πραγματοποιήσουν, να ανοίξουν νέους δρόμους ανάλυσης, τους οποίους υποδεικνύουν τα ίδια τα κείμενα στις νέες τους μορφές/αναπαραστάσεις. Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι υπάρχουν ως εκ τούτου δύο προϋποθέσεις: η ύπαρξη κειμένων σε ψηφιακή μορφή και η χρήση των εργαλείων.

Στην καθημερινή μας ζωή τα ψηφιακά κείμενα μάς κατακλύζουν, στο διαδίκτυο, τα νέα μέσα, τα κινητά τηλέφωνα, ενώ πολλές τεχνολογικές εφαρμογές έχουν γίνει προέκταση του
χεριού μας. Τα πράγματα όμως είναι λίγο διαφορετικά όταν περνάμε στην επιστήμη. Διότι όλα τα έργα που τα οποία μελετούν οι ανθρωπιστικές επιστήμες, όλα τα χειρόγραφα και τα
τυπωμένα κείμενα σε κάθε λογής έντυπα δεν υπάρχουν αναγκαστικά σε ψηφιακή μορφή, παρά τα οργανωμένα εγχειρήματα ψηφιοποίησης που πραγματοποιούνται σε πολλές χώρες –συχνά και με τη συνεισφορά του κοινού πλέον, το γνωστό crowdsourcing, εποπτευόμενο προφανώς ώστε η ψηφιοποίηση να ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένα πρότυπα ποιότητας. Πολλά ψηφιακά κείμενα δεν είναι αξιόπιστα –το διαδίκτυο είναι γεμάτο από ψηφιοποιημένα λογοτεχνικά κείμενα, λόγου χάρη, με απίστευτα λάθη. Τα παλαιότερα ελληνικά κείμενα –για να αφήσουμε κατά μέρος τα χειρόγραφα, παρότι υπάρχουν πλέον αποτελεσματικές τεχνολογίες ψηφιοποίησής τους– ψηφιοποιούνται με δυσκολίες, λόγω του πολυτονικού συστήματος, αλλά και προβλημάτων που σχετίζονται με τα φυσικά αντικείμενα.

Επομένως, το πρώτο και κύριο προαπαιτούμενο για τις ανθρωπιστικές επιστήμες στην ψηφιακή εποχή είναι τα αξιόπιστα ψηφιακά κείμενα και μάλιστα σε συγκεκριμένα μορφότυπα, τα οποία μπορούν να διαβάσουν τα εργαλεία. Τα εργαλεία, πάλι, δημιουργούνται με βάση τις ιεραρχίες των γλωσσών αλλά και τη γλωσσική πολιτική, με απλά λόγια, για τα αγγλικά ψηφιακά κείμενα υπάρχουν άπειρα εργαλεία με εξαιρετικές επιδόσεις και μάλιστα εδώ και πολύ καιρό, ενώ για τα ελληνικά πολύ λιγότερα.

Υπάρχει μόνο ένας τρόπος για να έχουμε ψηφιακά κείμενα και εργαλεία και να μπορέσουν οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες να παρακολουθήσουν και στην Ελλάδα τις εξελίξεις. Η συλλογική δουλειά με βάση συγκεκριμένα πρότυπα, ο διαμοιρασμός, η υποστήριξη της γλωσσικής τεχνολογίας, η οποία ξεκινά (και) από τη συγκρότηση και την εκπαίδευση κοινοτήτων πρακτικής. Αυτό το έργο επιτελούν, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι ψηφιακές υποδομές, που υποστηρίζουν και προωθούν τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες και τέχνες, και τη γλωσσική τεχνολογία και καινοτομία.

Στην Ελλάδα η υποδομή αυτή είναι η «Απολλωνίς», η οποία συνένωσε το Εθνικό Δίκτυο Γλωσσικής Τεχνολογίας clarin:el και το Εθνικό Δίκτυο Ψηφιακών Υποδομών για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες DARIAH-GR/ΔΥΑΣ, που συμμετέχουν και στις αντίστοιχες ευρωπαϊκές υποδομές. Η «Απολλωνίς» συντονίζεται από το ερευνητικό Κέντρο Αθηνά (www.athenarc.gr) και χρηματοδοτείται από το ΕΠΑΝΕΚ/ΕΣΠΑ 2014-2020. Απευθύνεται στην επιστημονική και εκπαιδευτική κοινότητα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και των τεχνών, στους δημιουργικούς κλάδους της επικοινωνίας, του πολιτισμού ή του τουρισμού, σε πανεπιστημιακούς, φοιτητές και φοιτήτριες, εκπαιδευτικούς και μαθητές, σε επαγγελματίες και σε ολόκληρη την κοινωνία.

Οι δύο συνιστώσες της υποδομής καλύπτουν διαφορετικές ανάγκες και τα συνεργαζόμενα ιδρύματα που τη συναποτελούν ανήκουν σε μία από τις δύο συνιστώσες και ειδικεύονται σε συγκεκριμένα πεδία.

Το Εθνικό Δίκτυο Γλωσσικής Τεχνολογίας CLARIN:EL, ειδικότερα, απευθύνεται σε όλους όσους χρειάζονται κείμενα και εργαλεία για να τα αναλύσουν. Κάθε εταίρος εστιάζει σε
διαφορετικές όψεις των αναγκών αυτών, δημιουργώντας γλωσσικούς πόρους και εργαλεία που αναρτώνται στο αποθετήριο του δικτύου (www.clarin.gr) και είναι ελεύθερα διαθέσιμα –με κάποιες εξαιρέσεις λόγω πνευματικών δικαιωμάτων, οπότε οι πόροι είναι προσβάσιμοι για ερευνητική χρήση κατόπιν αίτησης. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (https://apollonis.frl.auth.gr), για παράδειγμα, δημιουργεί, στο πλαίσιο του δικτύου CLARIN:EL στο οποίο συμμετέχει, ηλεκτρονικά σώματα κειμένων σε πεδία των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και εκπαιδεύει τόσο στη δημιουργία σωμάτων κειμένων όσο και στην ανάλυσή τους με εργαλεία.

Τα συγκεκριμένα σώματα κειμένων προφανώς δεν μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες της επιστημονικής κοινότητας. Αποτελούν δείγματα και παραδείγματα της δουλειάς που πρέπει και μπορεί να γίνει συλλογικά σε επίπεδο δημιουργίας πόρων. Παράλληλα, τα σώματα κειμένων χρησιμοποιούνται ως μελέτες περίπτωσης σε εκπαιδευτικά σεμινάρια, με βασικό και κύριο στόχο τη συγκρότηση μιας κοινότητας πρακτικής που θα μπορέσει να υποστηρίξει τις εξελίξεις στην έρευνα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών στην ψηφιακή εποχή.

Οι ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες χρειάζονται μεθόδους και εργαλεία που να λαμβάνουν υπόψη την ιδιαιτερότητά τους στο πλαίσιο διεπιστημονικών συνεργειών, οι οποίες θα διευρύνουν τα επιστημονικά πεδία και θα τους ανοίγουν νέες προοπτικές ανάπτυξης. Για να κερδηθεί το στοίχημα αυτό, η κοινότητα πρακτικής στην οποία προσβλέπουμε έχει ανάγκη από όλες και όλους και όλοι και όλες μπορούν να ωφεληθούν από αυτήν, μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεπίδρασης που υποστηρίζει όχι μόνο τις νέες ερευνητικές πρακτικές, αλλά και τον επιστημολογικό στοχασμό και αναστοχασμό. Το πλαίσιο αυτό αφορά και την ίδια την εξέλιξη των ανθρωπιστικών επιστημών: οι αρχές και οι μέθοδοί της μπορούν να έχουν ευρύτατη εφαρμογή σε πολλές άλλες επιστήμες, μέσα από τον διεπιστημονικό διάλογο που θα αναπτύξει με αυτές σε συγκεκριμένα έργα.

Η «Απολλωνίς» ολοκληρώνει σε λίγο ως έργο τον κύκλο της. Είναι πολύ σημαντικό οι κοινότητες που έχει δημιουργήσει να συνεχίσουν, να ενδυναμωθούν και να προετοιμάσουν, να διαμορφώσουν, να καθοδηγήσουν τον επόμενο κύκλο, το επόμενο βήμα.

Στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, όπου περισσότεροι από χίλιοι άνθρωποι παρακολούθησαν τα σεμινάριά μας, δεσμευόμαστε γι’ αυτό. Είμαστε σίγουροι ότι το ίδιο ισχύει και για όλους τους εταίρους της υποδομής και ως εκ τούτου είμαστε αισιόδοξοι για τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες στη χώρα μας.

* Τιτίκα Δημητρούλια, καθηγήτρια ΑΠΘ, επιστημονικά υπεύθυνη του Απολλωνίς ΑΠΘ