«Είναι θαμμένοι 15 βήματα από την είσοδο της Εκκλησίας»

Του Κώστα Κωνσταντίνου

Για χρόνια, ο αριθμός 1619 είχε γίνει σύμβολο της υπόθεσης των αγνοουμένων της κυπριακής τραγωδίας του 1974. Ηταν ο αριθμός ο οποίος φιγουράριζε σταθερά σε ομιλίες και σε λογύδρια μιας ολόκληρης πολιτικής εποχής, η οποία υποσχόταν να δικαιώσει όσους υπέφεραν από τα δεινά της τουρκικής εισβολής και να τιμωρήσει εκείνους που οδήγησαν εκεί τα πράγματα. Κάτι που δεν έγινε ποτέ βέβαια. Η εποχή αυτή και οι ζηλευτές καριέρες που έχτισαν όσοι έταζαν λύτρωση στα θύματα της εισβολής είχε τότε ένα ακόμα λάβαρο: την υπόσχεση να διερευνηθεί η τύχη των 1.619 αγνοουμένων του 1974, μια τύχη η συζήτηση για την οποία γινόταν όσο πιο συγκεχυμένη μπορούσε να γίνει μέσα από μυθεύματα τα οποία ήθελαν αγνοουμένους να έχουν θεαθεί ζωντανοί στην Τουρκία και πολλά άλλα.

Την ώρα λοιπόν που οι συγγενείς ρουφούσαν κάθε λέξη ελπίζοντας να μάθουν τι απέγιναν οι δικοί τους, η πολιτεία είχε διαφορετική εικόνα για το ζήτημα, την οποία τους είχε αποκρύψει συνειδητά, αφού γνώριζε ότι οι αγνοούμενοι ήταν λιγότεροι – 1.510 τότε, λένε τώρα πια οι Αρχές – και, το χειρότερο, ότι πολλοί από αυτούς βρίσκονταν θαμμένοι όχι στα Κατεχόμενα, αλλά στις ελεύθερες περιοχές. Οι Αρχές γνώριζαν συχνά και τον ακριβή τάφο, όπως στην περίπτωση του ήρωα τη ΕΛΔΥΚ λοχία Χρήστου Κουκουλάρη, ο οποίος ήταν θαμμένος σε χώρο στη Λακατάμια, ως «άγνωστος». Ο Κουκουλάρης δεν ήταν όμως η μοναδική περίπτωση. Οι σοροί στρατιωτών και αξιωματικών που είχαν πέσει ηρωικά στη μάχη του κατεχόμενου σήμερα στρατοπέδου της ΕΛΔΥΚ έξω από τη Λευκωσία είχαν παραδοθεί στον στρατό και ετάφησαν στο ίδιο σημείο, χωρίς συχνά να ενημερωθούν οι συγγενείς. Ανάλογες περιπτώσεις «αγνώστων» ήταν λ.χ. ο συνταγματάρχης Μηχανικού Κωνσταντίνος Κούρλιος, ο οποίος υπηρετούσε στην ΕΛΔΥΚ τότε με τον βαθμό του ανθυπασπιστή, όπως και ο έφεδρος ανθυπασπιστής Πεζικού Βασίλειος Παναγιώτου, ο οποίος υπηρετούσε ως στρατιώτης στην ΕΛΔΥΚ. Τα οστά και των δύο ταυτοποιήθηκαν σχετικά πρόσφατα στο Κοιμητήριο της Λακατάμιας και παραδόθηκαν στις 5/12/2019 σε ειδική τελετή. Οι περιπτώσεις για τις οποίες γνώριζε το κράτος αλλά δεν τις αποκάλυπτε ώστε να μη μειωθεί ο αριθμός των αγνοουμένων είναι το αντικείμενο διερεύνησης από πλευράς της Βουλής της Κύπρου, η οποία ξεκίνησε πρόσφατα με την υπόσχεση να ελεγχθούν και ενδεχόμενες ποινικές ευθύνες.

Εγκλωβισμένοι στο στρατόπεδο

Οι αγνοούμενοι είναι πια 814. Οι Ελλαδίτες ανάμεσά τους, 77 στον αρχικό κατάλογο, έχουν μειωθεί στους 47, με την ανεύρεση και την ταυτοποίηση 30 σορών, κάποιες από τις οποίες ήταν θαμμένες στις ελεύθερες περιοχές και για τις οποίες υπάρχει τώρα ελπίδα ότι επιτέλους θα γίνει κάποια διερεύνηση και εκεί όπου υπάρχουν ευθύνες θα αποδοθούν. Οι πλείστοι που αγνοούνται ακόμα είναι στρατιώτες που χάθηκαν στη Μάχη της ΕΛΔΥΚ, όταν δύο λόχοι τυφεκιοφόρων αφέθηκαν κατά τη μεταφορά του Συντάγματος σε άλλο σημείο να το φρουρούν. Οταν άρχισε η επίθεση των Τούρκων έμειναν εκεί και περικυκλώθηκαν από τις εχθρικές δυνάμεις, οι οποίες σφυροκοπούσαν το στρατόπεδο για δύο μέρες από τις 14/8 μέχρι και τις 16/8 οπότε και το κατέλαβαν. Η Μάχη της ΕΛΔΥΚ είναι γνωστή ως μια από τις πλέον άγριες και αιματηρές. Η Εθνική Φρουρά της Κύπρου και το υπόλοιπο Σύνταγμα της ΕΛΔΥΚ προσπάθησαν με κάθε μέσο να διασώσουν το στρατόπεδο και τους εγκλωβισμένους στρατιώτες αντιμετωπίζοντας ακόμα και βομβαρδισμούς από την τουρκική αεροπορία. Δεν τα κατάφεραν.

Οι αρχές γνώριζαν

 Πέρα από και κάποιους συλληφθέντες αιχμαλώτους, τα οστά των οποίων βρέθηκαν θαμμένα αφού εκτελέστηκαν στην κοντινή περιοχή του Κιόνελι, επίσης στα Κατεχόμενα, υπήρξαν και περίπου εκατό νεκροί στη μάχη εκείνη. Οπως και στην περίπτωση των μαχών του Αγίου Παύλου, για τις οποίες γράψαμε τη Δευτέρα, κάποιοι από αυτούς παραδόθηκαν στις ελληνοκυπριακές Αρχές, τάφηκαν στη Λακατάμια, αλλά παρέμεναν στον κατάλογο των αγνοουμένων. Οι συγγενείς τους έρχονταν κάθε χρόνο και τελούσαν τρισάγια με την υποψία ότι ήταν θαμμένοι κάπου, αν και κάποιοι δεν έχασαν την ελπίδα ότι θα τους ξανάβλεπαν ζωντανούς, επηρεασμένοι από το ευρύτερο αφήγημα περί «μαρτυριών» ότι αγνοούμενοι είχαν θεαθεί ζωντανοί, την ώρα που οι Αρχές δεν τους έδιναν στοιχεία για το τι απέγιναν, αν και γνώριζαν ότι είχαν σκοτωθεί και συχνά πού είχαν ταφεί. Η κυπριακή πολιτεία υπόσχεται τώρα να ανοίξει αυτές τις περιπτώσεις και εκεί όπου διαπιστώνεται ότι υπήρχαν αρχεία, αλλά η αλήθεια δεν ειπώθηκε στους συγγενείς τους ώστε να μη μειωθεί ο αριθμός των αγνοουμένων, να υπάρξει ποινική διερεύνηση.

Εκτελέσεις αιχμαλώτων

Η πάροδος του χρόνου είναι ο μεγάλος εχθρός του ζητήματος των αγνοουμένων. Οι μάρτυρες των γεγονότων πεθαίνουν ο ένας μετά τον άλλον. Αν σκεφτεί κανείς ότι ακόμα και οι τότε κληρωτοί στρατιώτες είναι σήμερα 65-67 ετών, είναι φανερό πως διανύουμε την τελική ευθεία για την εξεύρεση μαρτυριών ειδικά όσον αφορά τις εκτελέσεις αιχμαλώτων, ένα κεφάλαιο το οποίο αφορά άμεσα και πολλούς ή καλύτερα τους πλείστους από τους 47 Ελλαδίτες της ΕΛΔΥΚ που αγνοούνται ακόμα. Παρά τις αγωνιώδεις εκκλήσεις και στις δύο κοινότητες, οι μαρτυρίες είναι σπάνιες τόσο από ελληνοκυπριακά όσο και από τουρκοκυπριακά χείλη, καθώς προέρχονται από άτομα τα οποία μετείχαν σε αυτά τα εγκλήματα, έστω κι αν εκτελούσαν διαταγές ανωτέρων. Τα άτομα αυτά φοβούνται να βγουν μπροστά ακόμα και ως απλοί μάρτυρες των γεγονότων. Κάποτε όμως συμβαίνει και αυτό.

Μια σπάνια πληροφορία

Μία τέτοια, άγνωστη στο ευρύ κοινό ιστορία αφορά «4-5» από τους 47 αγνοούμενους Ελλαδίτες εκείνου του στρατοπέδου. Πριν από μερικά χρόνια η βραβευμένη για το έργο που έχει κάνει στη διερεύνηση της τύχης των αγνοουμένων Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων το 1963 και το 1974 και προταθείσα για Νομπέλ Ειρήνης τουρκοκύπρια δημοσιογράφος Σεβγκιούλ Ουλουντάγ δέχθηκε ένα τηλεφώνημα. Ο πληροφοριοδότης λοιπόν είπε στη δημοσιογράφο ότι δίπλα από το στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ, το οποίο σήμερα βρίσκεται σε στρατιωτική περιοχή, υπάρχει μια εκκλησία. «Η είσοδός της βλέπει βόρεια», της εξήγησε και της είπε πως αν σταθεί στην είσοδο, στα «δεκαπέντε περίπου βήματα» βρίσκονται θαμμένοι 4-5 στρατιώτες. ΕΛΔΥΚάριοι «αγνοούμενοι». Εκτοτε η Διερευνητική Επιτροπή για τους Αγνοουμένους προσπαθεί να αποκτήσει πρόσβαση στο σημείο, αλλά ο κατοχικός στρατός αρνείται να επιτρέψει κάτι τέτοιο προβάλλοντας προσκόμματα επειδή η περιοχή είναι σήμερα στρατιωτική ζώνη.

Δεμένοι με τα κορδόνια τους

Υπάρχουν όμως μαρτυρίες για τις εκτελέσεις των ελλαδιτών αιχμαλώτων εκεί και στη γύρω περιοχή. Το 1974 άλλωστε όποιος συλλαμβανόταν με στρατιωτική περιβολή από τους εισβολείς εκτελείτο συνήθως αργότερα. Ειδικά εκεί στον χώρο του πρώην Διεθνούς Αεροδρομίου Λευκωσίας, κοντά στην άλλοτε σχολή Γρηγορίου και το τότε στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ, υπάρχουν μαρτυρίες ότι στρατιώτες που παραδόθηκαν διατάχθηκαν, κατά παράβαση βέβαια της Διεθνούς Σύμβασης της Γενεύης για τους Αιχμαλώτους, να βγάλουν τα άρβυλά τους, να παραδώσουν τα κορδόνια, με τα οποία τους έδεσαν τα χέρια, και να σταθούν σε δέντρα και λάκκους που είχαν σκαφτεί πάνω από τους οποίους εκτελέστηκαν.

Εκτελέσεις αμάχων

 Ο τουρκικός στρατός σπανίως επέστρεφε αιχμάλωτους στρατιώτες, εν αντιθέσει με τον κυπριακό στρατό και τις ελλαδικές στρατιωτικές Αρχές στην Κύπρο, οι οποίες ενωρίτερα είχαν ανατρέψει τον τότε πρόεδρο, Αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Αυτό βέβαια ίσχυε για τους στρατιώτες αιχμαλώτους. Αν και πολύ λίγες, δεν σημάνει ότι δεν υπήρξαν εκτελέσεις ανάμεσά τους, ούτε βέβαια ότι δεν έγιναν και φρικαλεότητες εις βάρος αμάχων Τουρκοκυπρίων, όπως και Ελληνοκυπρίων βέβαια. Το μεγαλύτερο σε αριθμό νεκρών έγκλημα των ημερών εις βάρος αμάχων το είχαν διαπράξει Ελληνοκύπριοι της ΕΟΚΑ Β’ και χουντικοί έλληνες αξιωματικοί σε τρία τουρκοκυπριακά χωριά κοντά στην Αμμόχωστο. Τη Μαράθα, τον Σανταλάρη και την Αλόα. «ΤΑ ΝΕΑ» είχαν γράψει για αυτή την υπόθεση πέρυσι. Ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη εισβολή, 126 γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι κρατούνταν αιχμάλωτοι στα χωριά αυτά όπου διαπράττονταν συστηματικοί βιασμοί. Οταν οι εισβολείς πλησίασαν και προκειμένου να μη μαρτυρήσουν εκτελέστηκαν όλοι οι άμαχοι και πετάχτηκαν σε σκουπιδότοπο όπου έγινε απόπειρα να τους κάψουν μαζί με τα σκουπίδια. Ανάλογο έγκλημα διαπράχθηκε αργότερα από τους Τούρκους στο όχι πολύ μακρινό χωριό Ασσια εις βάρος Ελληνοκυπρίων. Πολλοί από τους 84 άντρες και εφήβους που συνελήφθηκαν και εκτελέστηκαν αγνοούνται.

Δεν έπαιρναν αιχμαλώτους

Ωστόσο, το ζήτημα των αιχμαλώτων πολέμου είναι ένα διαφορετικό θέμα. Παρατηρώντας και μόνο τις φωτογραφίες από τις ανταλλαγές και βλέποντας την άθλια κατάσταση στην οποία επέστρεψαν οι ελληνοκύπριοι αιχμάλωτοι από τη μία και τις εικόνες από την επιστροφή των Τούρκων και Τουρκοκυπρίων με καθαρές στολές, οι οποίοι χαμογελούσαν και χαιρετούσαν στον φακό ή έκαναν το σήμα της νίκης, αντιλαμβάνεται κανείς πως στο κεφάλαιο των ενστόλων υπήρξε μεγάλη διαφορά στη μεταχείριση. Το πρόβλημα ειδικά με τους Ελλαδίτες είναι πως απλά δεν υπήρξαν αιχμάλωτοι. Οι σοροί κάποιων επιστράφηκαν και ετάφησαν πρόχειρα σε κοιμητήρια στις ελεύθερες περιοχές με την πολιτεία να γνωρίζει σε πολλές περιπτώσεις τον χώρο της ταφής τους και τα στοιχεία τους, αλλά να τους παρουσιάζει ως αγνοούμενους στους συγγενείς τους για να μην πέσει ο αριθμός των αγνοουμένων για λόγους πολιτικούς και άλλοι βρίσκονται θαμμένοι πέριξ του άλλοτε στρατοπέδου της ΕΛΔΥΚ στη Λευκωσία. Κάποιοι ίσως σκοτώθηκαν στις μάχες και δεν παραδόθηκαν οι σοροί τους. Κάποιοι άλλοι όμως εκτελέστηκαν σε μια πράξη η οποία συνιστά έγκλημα πολέμου. Και ο τουρκικός στρατός, ο οποίος γνωρίζει αυτή τη λεπτομέρεια, με τίποτα δεν θα ήθελε να ανοίξει αυτή την ιστορία, διότι τον αγγίζει. Το μεγάλο όμως ερώτημα είναι πώς μπόρεσαν, κυπριακές κυβερνήσεις, ενώ γνώριζαν, να αποκρύψουν την αλήθεια από τους οικείους των νεκρών. Αυτό καλείται να απαντήσει και η έρευνα της Βουλής στην Κύπρο, αν βέβαια φτάσει ποτέ στο τέλος της.