Στα ίχνη του «μαύρου Μπετόβεν»

Ολα ξεκίνησαν ακριβώς 80 χρόνια μετά τον θάνατο του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, το 1907, όταν ο βρετανός συνθέτης Σάμουελ Κόλεριτζ-Τέιλορ άρχισε να κάνει υποθέσεις ότι ο διάσημος μουσικός ήταν μαύρος. Εχοντας ο ίδιος αγγλίδα λευκή μητέρα και μαύρο πατέρα από τη Σιέρα Λεόνε, σχολίασε πως αναγνώρισε στα χαρακτηριστικά του Μπετόβεν από τις φωτογραφίες που χάζευε ομοιότητες με τα δικά του. Εχοντας επιστρέψει πρόσφατα ο ίδιος από τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου οι διακρίσεις εναντίον των μαύρων ήταν καθημερινή πραγματικότητα, πρόβαλε αυτή του την εμπειρία στη ζωή του συνθέτη. «Αν ο μεγαλύτερος όλων των μουσικών ήταν ζωντανός, θα το έβρισκε απίθανο να βρει δωμάτιο σε ξενοδοχείο σε ορισμένες πόλεις της Αμερικής».

Εναν αιώνα αργότερα, η εικασία για τη φυλετική προέλευση του Μπετόβεν παραμένει ζωντανή. Το ενδιαφέρον για το αν ήταν τελικά μαύρος ή λευκός αναζωπυρώθηκε ύστερα από έκκληση του γερμανού τραγουδιστή Ρομπέρτο Μπλάνκο στον δήμαρχο της Βιέννης να ξεθάψει τη σορό του συνθέτη για να κάνουν τεστ DNA και να καθορίσουν τη φυλή του. Ο Μπλάνκο μέσω ενός μηνύματός του στο YouTube δηλώνει πως είναι λογικό το αίτημά του «προκειμένου να δω αν μοιάζει περισσότερο με σένα ή με μένα», ανέφερε χαρακτηριστικά.

Ο 84χρονος σήμερα τραγουδιστής με αφροκουβανικές ρίζες γεννήθηκε στην Τυνησία και μετακόμισε στη Γερμανία τη δεκαετία του 1950 για να κυνηγήσει μια καριέρα στη μουσική. Στην καλλιτεχνική του πορεία, γνώρισε μεγάλη επιτυχία, ηχογράφησε αρκετούς δίσκους και εμφανίστηκε σε μουσικά σόου.

Στη δεκαετία του 1960

Η αμφιβολία που άρθρωσε δυνατά ο Μπλάνκο για την καταγωγή του Μπετόβεν πλανιόταν πάνω από την εικόνα του Μπετόβεν ανά τις δεκαετίες. Μάλιστα, το 1960 το μότο «Ο Μπετόβεν ήταν μαύρος» έγινε κομμάτι του αγώνα για δικαιώματα ανάμεσα στους πολίτες ανεξαρτήτως χρώματος. Μέχρι τότε ο Κόλεριτζ-Τέιλορ ήταν νεκρός και ξεχασμένος, ωστόσο την έριδα γύρω από το χρώμα του δέρματος του συνθέτη τροφοδοτούσε ο πολιτικός ακτιβιστής Στόουκλι Καρμάικλ, ο οποίος μαχόταν εναντίον της υπόθεσης πως η κουλτούρα των λευκών Ευρωπαίων ήταν κατά πολύ ανώτερη από αυτήν των μαύρων.

«Ο Μπετόβεν ήταν τόσο μαύρος όσο εσείς κι εγώ, αλλά δεν μας το λένε αυτό» φώναζε στο κοινό των διαδηλώσεων στο Σιάτλ. Οπως είχε κάνει και λίγα χρόνια νωρίτερα ο Μάλκολμ Χ, ο οποίος σε συνέντευξή του είχε αναφέρει πως ο πατέρας του Μπετόβεν ήταν «ένας από τους μαύρους που προσλήφθηκαν στην Ευρώπη ως επαγγελματίες στρατιώτες».

Το «Ο Μπετόβεν είναι μαύρος» έγινε στίχος που τραγουδήθηκε επίσης στον ραδιοφωνικό σταθμό του Σαν Φρανσκίσκο για τη σόουλ μουσική αλλά μπήκε περισσότερο στη συνείδηση του φιλόμουσου κοινού όταν το 1969 το περιοδικό «Rolling Stone» κυκλοφόρησε ένα θέμα με τίτλο «Ο Μπετόβεν ήταν μαύρος και περήφανος!».

Την υπόθεση αυτή βέβαια δεν την είδαν όλοι με καλό μάτι. Οπως το 1988, όταν δύο φοιτητές του Πανεπιστημίου Στάνφορντ της Καλιφόρνιας, οι οποίοι έπειτα από μια έντονη συζήτηση στο πλαίσιο μαθήματος για τη μουσική και την καταγωγή αμαύρωσαν μια αφίσα του Μπετόβεν ζωγραφίζοντάς της σκληρά στερεοτυπικά αφροαμερικανικά χαρακτηριστικά στο πρόσωπό του, μια κίνηση που χαρακτηρίστηκε από τον Τύπο της εποχής ρατσιστική.

Αν και ο φυλετικός προσδιορισμός του κάθε δημιουργού θα έπρεπε να είναι ανεξάρτητος από το έργο του, στην περίπτωση του Μπετόβεν η υποψία της μαύρης του ρίζας έχει κατά καιρούς δημιουργήσει μεγάλο απόηχο. Το 2007 η κορυφαία συγγραφέας της Νοτίου Αφρικής και πολιτική ακτιβίστρια κατά του απαρτχάιντ Ναντίν Γκόρντιμερ δημοσίευσε μια συλλογή από σύντομες ιστορίες με τίτλο «Ο Μπετόβεν ήταν κατά το 1/16 μαύρος».

Το 2015 η μαθητική εφημερίδα «The Concordian» από τη Μινεσότα αναφερόμενη στο ζήτημα ισχυρίστηκε πως η κληρονομιά του συνθέτη έχει υποστεί «λευκό πλυντήριο», αφού σύμφωνα με τις περιγραφές των συγχρόνων του είχε «φαρδύ, χοντρό στόμα, κοντή, χοντρή μύτη και περήφανο τοξωτό μέτωπο». Αν έχει βάση όντως αυτός ο ισχυρισμός, δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη, αφού το «λευκό πλυντήριο» ήταν στο παρελθόν αρκετά διαδεδομένη πρακτική, στο πλαίσιο της οποίας ιστορικοί και καλλιτέχνες επικαλούμενοι την ανωτερότητα της λευκής φυλής αφαιρούσαν εντελώς τις υπόλοιπες φυλετικές μειονότητες από τις καταγραφές τους.

Δύο θεωρίες

Αναζητώντας κανείς το γενεαλογικό δέντρο του Μπετόβεν, δεν θα συναντήσει παρά λιγοστά και ασαφή στοιχεία. Γι’ αυτό και έχουν επικρατήσει δύο θεωρίες ως προς την οικογενειακή του κατάσταση. Σύμφωνα με τις περισσότερες αναφορές σε αρχεία, ο ίδιος προέρχεται από Φλαμανδούς, οι οποίοι παντρεύτηκαν Ισπανούς Μαυριτανούς, αφρικανικής καταγωγής. Το βάρος πέφτει κυρίως στη μητέρα του Μαρία Μαγδαληνή, την οποία χρήζουν γυναίκα από τη Μαυριτανία. Στην περίπτωση που κάτι τέτοιο δεν αληθεύει, η δεύτερη επικρατούσα φήμη τη θέλει να ήταν λευκή μεν, άπιστη δε, με κάποιον μαύρο άνδρα, και ο μικρός Λούντβιχ να ήταν καρπός αυτής της σχέσης.

Ο ειδικός στα θέματα του Μπετόβεν και παρουσιαστής στο ραδιόφωνο Classic FM σχολίασε πέρυσι ότι είναι πιθανό ο συνθέτης να είχε μαυριτανικό αίμα, ωστόσο από την πλευρά του πατέρα του και όχι της μητέρας του, εξηγώντας πως η μαύρη καταγωγή του σχολιαζόταν διαρκώς. «Στο σχολείο στη Βόννη είχε το παρατσούκλι «Ο Ισπανός». Μετά την άφιξή του στη Βιέννη, στα 20 του, ο πρίγκιπας Αντόν Εστερχάζι τον αποκαλούσε «Μαυριτανό»».

Ο αδικημένος φίλος του

Γεννημένος στην Πολωνία με καταγωγή από τα νησιά Μπαρμπέιντος και σπουδαγμένος στο Λονδίνο, ο Τζορτζ Αουγκούστους Πόλγκριν Μπριτζτάουερ (1778-1860) ήταν ένας εξαιρετικά ταλαντούχος βιολονίστας και συνθέτης ο οποίος έγινε φίλος με τον Μπετόβεν όταν γνωρίστηκαν στη Βιέννη. Μάλιστα ο τελευταίος του είχε αφιερώσει αρχικά τη σονάτα για βιολί Νο.9 πριν τσακωθούν (λέγεται ότι ο Μπριτζτάουερ εκφράστηκε απρεπώς για μια φίλη του Μπετόβεν) και κάνει τελικό αποδέκτη της αφιέρωσης τον βιολονίστα Ρούντολφ Κρόιτσερ.

Η ιστορία της μουσικής τον προσπέρασε και πολλοί θεωρούν ότι αντί να συνεχίζεται η συζήτηση για το χρώμα του Μπετόβεν θα πρέπει να πέσει φως στο έργο μαύρων συνθετών όπως ο Μπριτζτάουερ.

Από τον Μάλκολμ Χ στο Black Lives Matter

Μαύρος ή λευκός ο Μπετόβεν παραμένει μια μουσική ιδιοφυΐα. Ωστόσο, η διερεύνηση των φυλετικών καταβολών του αποκτά διαφορετική διάσταση στον απόηχο του εορτασμού των 250 χρόνων από τη γέννησή του και του κινήματος Black Lives Matter που ενδυνάμωσε κάθε φωνή μαύρου. Αν θέλουμε να δούμε την κατάσταση πιο ψύχραιμα, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την πιθανότητα ότι η ρήση «Ο Μπετόβεν ήταν μαύρος» που διακινούσε ο Μάλκολμ Χ ήταν περισσότερο μεταφορική παρά βασισμένη σε στοιχεία και σκοπό είχε να ταράξει την καθωσπρέπει λευκή αστική τάξη. Οι μεταφορές, άλλωστε, είναι μεγάλο χαρακτηριστικό της μαύρης μουσικής, που ζει συχνά μέσα από εικόνες που κινητοποιούν και προκαλούν.

Οπως αναφέρει στην «Guardian» ο Κόρι Μουάμπα, μουσικός, ερευνητής και παραγωγός του σύγχρονου τζαζ προγράμματος του BBC Radio 3, η μεταφορά σχετικά με τις ρίζες του Μπετόβεν έγινε για καθαρά συμβολικούς λόγους. «Η δήλωση “Ο Μπετόβεν ήταν μαύρος” ήταν μια διαταραχή ενός πολύ κανονικού τρόπου σκέψης. Μας κάνει να σκεφτούμε ξανά έναν πολιτισμό που δίνει τόσο μεγάλη προβολή στη μουσική του. Αν ο Μπετόβεν ήταν μαύρος, θα είχε χαρακτηριστεί ως μεγάλος συνθέτης; Και τι γίνεται με τους άλλους μαύρους συνθέτες που χάθηκαν στην ιστορία;».

Πηγαίνοντας τον συσχετισμό του χρώματος του δέρματος και της αναγνώρισης στη μουσική ένα βήμα παραπέρα, ο Μουάμπα συγκρίνει τον Μπετόβεν με άλλους μαύρους δημιουργούς που δεν κατατάχθηκαν ποτέ στην κατηγορία του μεγάλου καλλιτέχνη. «Ριζοσπάστες όπως ο Τζέιμς Μπάλντουιν και η Αντζελα Ντέιβις χρειάστηκαν χρόνο για να σκεφτούν τι έκαναν και έφεραν την αλλαγή», προσθέτει ο μουσικός παραγωγός. «Χρειαζόμαστε πραγματικά μια βαθύτερη κατανόηση του Μπετόβεν, για να καταλάβουμε γιατί αγαπάμε αυτή τη μουσική. Είναι σημαντικό να παρουσιάζουμε αυτήν τη μουσική από μια θέση αγάπης και όχι ως ιεραρχία ή δύναμη ή ως “κάτι που κάναμε πάντα”».

Ανατρεπτική ιδέα

Αντίστοιχη άποψη εξέφρασε και η γερμανίδα ιστορικός και μουσικολόγος Κίρα Θέρμαν, η οποία μελετάει τους μαύρους μουσικούς στην Ευρώπη. «Με ενδιαφέρει λιγότερο το αν ο Μπετόβεν είναι ή όχι μαύρος, και περισσότερο η ιστορία του», ανέφερε μιλώντας στο Smithsonian Magazine. «Ολο αυτό ξεκίνησε τη δεκαετία του 1930 όταν πολλοί αφροαμερικανοί διανοούμενοι, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες και μουσικολόγοι άρχισαν να ερευνούν και να γράφουν βιβλία για το μαύρο παρελθόν», σχολίασε η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Μίσιγκαν.

«Υπάρχει ένας συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο οι λευκοί, ιστορικώς, συνεχώς αρνούνταν στους μαύρους κάθε συσχετισμό τους με την ιδιοφυΐα. Και με πολλούς τρόπους, δεν υπάρχει καμία φιγούρα που να συνδέουμε περισσότερο με την ιδιοφυΐα από τον ίδιο τον Μπετόβεν. Η έννοια της ιδέας ότι ο Μπετόβεν μπορεί να ήταν μαύρος ήταν τόσο ισχυρή, ήταν τόσο συναρπαστική και τόσο δελεαστική, γιατί απειλεί να ανατρέψει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι έχουν κατανοήσει ή μιλήσει για τη φυλή και τη φυλετική ιεραρχία στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε όλο τον κόσμο».

Την άποψή της αυτή η ίδια τη μετέφερε στο Τwitter πέρυσι, με αφορμή την επέτειο της γέννησης του Μπετόβεν και σύντομα η ανάρτησή της έγινε viral. Η ίδια απέφυγε ξανά να πάρει θέση για το αν ήταν ή όχι μαύρος ο συνθέτης και τόνισε πως όσοι το κάνουν, χάνουν ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της ιστορίας: τον αριθμό των συνθετών, μεταξύ τους και ο Μπρίτζταουερ, σύγχρονος του Μπετόβεν και φίλος του, που η ιστορία τους προσπέρασε αν και ήταν ταλέντα. «Αντί λοιπόν να κάνουμε την ερώτηση “Ηταν ο Μπετόβεν μαύρος;”, να ρωτάμε “Γιατί δεν ξέρω τίποτα για τον Τζορτζ Μπρίτζταουερ; Ειλικρινά, δεν χρειάζομαι άλλα ντιμπέιτ σχετικά με το χρώμα του Μπετόβεν. Αλλά χρειάζομαι οι άνθρωποι να παίζουν τη μουσική του Μπρίτζταουερ. Και άλλων σαν κι αυτόν», έγραψε χαρακτηριστικά η καθηγήτρια.