«Δαρβινικές αναζητήσεις», το νέο βιβλίο του Σπύρου Σφενδουράκη

Λένε ότι τη θεωρία της σχετικότητας δεν την καταλαβαίνει κανένας, αλλά την πιστεύουν όλοι. Αντίθετα, τη θεωρία της εξέλιξης την καταλαβαίνουν όλοι αλλά δεν την πιστεύει κανένας. Προφανώς πρόκειται περί γενικεύσεων, οι οποίες ωστόσο υποκρύπτουν ψήγματα αλήθειας. Ειδικότερα για την εξελικτική θεωρία, η οποία διατυπώθηκε πριν από 162 χρόνια από τον Κάρολο Δαρβίνο, δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι σχεδόν όλοι διατείνονται ότι την κατανοούν, αλλά ο τρόπος με τον οποίο έχει στη διάρκεια του χρόνου αμφισβητηθεί ή και παρεξηγηθεί/πολεμηθεί αποδεικνύει το αντίθετο. Ακόμη και σήμερα, παρά την πληθώρα αποδείξεων υπέρ της (αποδείξεις προερχόμενες από ένα πλήθος ερευνητικών πεδίων), οι παρανοήσεις και σε ορισμένες περιπτώσεις η αμφισβήτηση παραμένουν.

Ετσι η αυθόρμητη αντίδρασή μου όταν άνοιξα τον φάκελο των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης και αντίκρισα το βιβλίο του καθηγητή Οικολογίας και Βιοποικιλότητας στο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου Σπύρου Σφενδουράκη, με τίτλο «Στον καθρέφτη το Δαρβίνου» και υπότιτλο «Μια προσπάθεια να διελευκανθούν οι πιο κοινές παρανοήσεις στην εξελικτική θεωρία», ήταν ένα μεγαλοπρεπές «Επιτέλους!».

Δοσμένος στην εξέλιξη

Βεβαίως, η αντίδραση αυτή δεν είχε να κάνει μόνο με το  θέμα του βιβλίου αλλά κυρίως με τον συγγραφέα. Πιστεύω ακράδαντα ότι για να μπορέσει κανείς να διαλευκάνει οτιδήποτε (πολλώ δε μάλλον παρανοήσεις) θα πρέπει πρώτα να κατανοήσει σε βάθος το αντικείμενο το οποίο πραγματεύεται. Και ο Σφενδουράκης είναι ένας κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος και ένας εμβριθής στοχαστής. Γι’ αυτό ακριβώς και μπορεί να μιλά απλά ακόμη και για τα πλέον περίπλοκα θέματα που αφορούν την εξέλιξη, την επιστήμη που υπηρετεί με αφοσίωση από τα φοιτητικά του χρόνια.

Καθόλου τυχαία, είναι ο άνθρωπος ο οποίος είχε την υπομονή και το σθένος να μεταφράσει στην ελληνική γλώσσα τη «Βίβλο» της σύγχρονης εξελικτικής βιολογίας, το χιλίων σελίδων πόνημα του αείμνηστου καθηγητή του Χάρβαρντ Ernst Mayr (1904-2005) «H ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης: ποικιλότητα, εξέλιξη και κληρονομικότητα», το οποίο κυκλοφόρησε το 2008 από το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης.

Ανοιχτό μυαλό

Δεκατρία χρόνια μετά από αυτό το τεράστιο δώρο στην ελληνική κοινότητα των βιολόγων, ο Σφενδουράκης απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Ενα κοινό το οποίο γνωρίζει καλά καθώς το συναντά συχνά στις πολλές διαλέξεις που δίνει εκτός πανεπιστημιακών αμφιθεάτρων. Ετσι, οι μόνες βάσεις οι οποίες «απαιτείται» να έχουν οι αναγνώστες του βιβλίου του δεν είναι παρά οι μόλις δέκα τεχνικές έννοιες οι οποίες εξηγούνται στην εισαγωγή: αλληλόμορφο, βιομόρια, βιοποικιλότητα, γενετικό υλικό, γονίδιο, γονότυπος, είδος, μετάλλαξη, πληθυσμός, φαινότυπος. Ωστόσο ο συγγραφέας ξεκαθαρίζει από την αρχή κάτι ακόμη σημαντικότερο από τους τεχνικούς όρους. Διαβάζουμε στη σελίδα 11: «Η εξελικτική βιολογία αφορά, λογικά και αναπόφευκτα, και τον άνθρωπο, οπότε συχνά έρχεται σε σύγκρουση με βαθιά ριζωμένες ιδέες, ενστικτώδεις αντιδράσεις, ίσως και εξελιγμένες ψυχολογικές στάσεις… Εχει ιδιαίτερη σημασία να ξεκαθαρίσει κανείς μέσα του ότι είναι έτοιμος να προσέλθει στη συζήτηση με ανοιχτό μυαλό και διάθεση να αμφισβητήσει τις πεποιθήσεις του… Δίχως μια τέτοια διάθεση, η ανάγνωση αυτού του βιβλίου θα ήταν χάσιμο χρόνου».

Ξεκάθαρα λόγια

Τι να περιμένουν λοιπόν από το βιβλίο όσοι νιώθουν ότι έχουν το ανοιχτό μυαλό για να προσεγγίσουν την εξελικτική βιολογία; Το βέβαιον είναι ότι θα πληροφορηθούν με ορθό τρόπο αυτά που είπε ο Δαρβίνος: ότι οι οργανισμοί εξελίσσονται, ότι όλοι οι οργανισμοί έχουν κοινή προέλευση, ότι τα είδη πολλαπλασιάζονται στον χρόνο (ειδογένεση), ότι η εξέλιξη είναι βαθμιαία και ότι ο μηχανισμός της εξέλιξης είναι η φυσική επιλογή. Θα «περπατήσουν» επίσης στις ατραπούς της σκέψης των επιγόνων του Δαρβίνου, οι οποίοι συμπλήρωσαν και επιβεβαίωσαν με ποικίλους τρόπους τη θεωρία του. Και μέσα από αυτά θα αντιληφθούν ότι είμαστε προϊόντα της τύχης και όχι κάποιου μεγαλεπήβολου σκοπού. Οσο για το κλασικό ερώτημα της σχέσης μας με τους πιθήκους ο Σφενδουράκης είναι απολύτως ξεκάθαρος: «Οχι μόνο καταγόμαστε από τους πιθήκους, αλλά είμαστε πίθηκοι! Τόσο απλά. Ο εξελικτικός κλάδος που περιλαμβάνει τους ανθρώπους – όλα τα είδη ανθρώπων που υπήρξαν παλαιότερα, αλλά και ταυτόχρονα με το δικό μας, για κάποιο χρονικό διάστημα, καθώς και τους άμεσους προγόνους μας, τους αυστραλοπίθηκους και τις άλλες μορφές που βρίσκουμε συνεχώς στα απολιθώματα – είναι ένα κλαδί του ευρύτερου κλάδου των μεγάλων πιθήκων, το οποίο με τη σειρά του είναι ένα κλαδί του ακόμα ευρύτερου κλάδου των Πρωτευόντων, το οποίο δεν είναι παρά ένα κλαδί του μεγάλου δένδρου της ζωής».

Αν στη δική σας ζωή πρόκειται να διαβάσετε ένα και μοναδικό βιβλίο για την εξέλιξη, δεν θα μπορούσα να σκεφτώ καλύτερο από το βιβλίο του Σπύρου Σφενδουράκη.

Σπύρος Σφενδουράκης Στον καθρέφτη του ΔαρβίνουΠανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 240, τιμή 14 ευρώ