Τραμ – Πώς και πότε ξεκίνησε να κυκλοφορεί στην Αθήνα το τραμ

Στη σύγχρονη Αθήνα το δίκτυο των συγκοινωνιών, δίνει απλόχερα την ευκαιρία σε όποιον θελήσει να κάνει ολόκληρο τον γύρο της Αθήνας, να την εξερευνήσει και να την περπατήσει σε μόλις μερικές ώρες. Πως όμως μετακινούνταν οι Αθηναίοι του περασμένου αιώνα στις μακρινές εξοχές; Την πρώτη θέση στη συγκοινωνία τότε, είχαν τα λεωφορεία της εποχής, τα λεγόμενα «βιζαβί». Ήταν μεγάλες ανοιχτές άμαξες με αντικριστά μουσαμαδένια καθίσματα. Τότε ήταν που έκανε την πρώτη του εμφάνιση το τραμ στον χώρο των συγκοινωνιών.

Ο ιπποκίνητος τροχιόδρομος των Πατησίων

Στις 23 Απριλίου του 1882 η βελγικής προέλευσης «Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων Αθηνών – Περιχώρων» εγκαινίασε τον πρώτο ιπποκίνητο τροχιόδρομο Συντάγματος – Πατησίων. Δέκα ιπποκίνητα τραμ στολισμένα με μυρτιές και σημαίες, ελληνικές και βέλγικες, μετέφεραν τους επισήμους από το Σύνταγμα.

Στο τέρμα της διαδρομής, εκεί όπου αργότερα έγινε η περίφημη Αλυσίδα, στο ρεύμα Λαβίδη (η σημερινή, δηλαδή, Φωκίωνος Νέγρη), τους περίμενε πλούσιο πρόγευμα που σέρβιρε η μπυραρία «Φίσερ».

Ήταν ελαφρά οχήματα κλειστά το χειμώνα με 16 θέσεις και ανοιχτά το καλοκαίρι με 20 θέσεις, τα οποία έλκονταν από τρία άλογα. Τα 800, συνολικώς, άλογα ήταν μικρασιάτικα, μικρόσωμα και νευρώδη, αλλά κατάλληλα για τις επικλινείς οδούς της Αθήνας και τις συνεχείς στάσεις.

Αυτές οι πρώτες γραμμές συνέδεσαν το κέντρο της Αθήνας με τα τότε προάστια, δηλαδή τα Πατήσια, τους Αμπελοκήπους και την Κολοκυνθού, καθώς και την Πλατεία Ομονοίας με το Σύνταγμα, το Γκάζι και τον Κεραμικό Δίπυλο, ενώ αργότερα, το 1902, εξυπηρέτησαν τις οδούς Ιπποκράτους, Μητροπόλεως και Αχαρνών.

Η μεγαλύτερη εξόρμηση γινόταν για τους εορτασμούς της πρωτομαγιάς στους κήπους των Πατησίων. Τα μικροσκοπικά γαλάζια οχήματα, προχωρούσαν πάνω σε μικρές σιδηροτροχιές και η ταχύτητα τους ήταν ανάλογη με τη διάθεση των υποζυγίων.

Πολλές φορές τα άλογα δεν προχωρούσαν και τότε οι επιβάτες κατέβαιναν και έσπρωχναν το τραμ ώσπου να ξαναπάρει εμπρός. ‘Ετσι βγήκε και το λαϊκό δίστιχο «Το τραμβάι δεν τραβάει» από το αγγλικό tramway.

Ο ατμήλατος σιδηρόδρομος και το «Θηρίο»

Το 1885 μπήκε σε λειτουργία ο ατμήλατος σιδηρόδρομος Αθηνών – Κηφισίας, το περιβόητο «Θηρίο», που ξεκινούσε από τον σταθμό Αττικής και αργότερα από την πλατεία Λαυρίου (οδός 3ης Σεπτεμβρίου). Το όνομα «Θηρίο» του δόθηκε από τη φασαρία που έκαναν οι βραδυκίνητες μηχανές του, που ξεφυσούσαν καρβουνόσκονη, σπίθες και αναμμένα καρβουνάκια με αποτέλεσμα το καλοκαίρι που τα βαγόνια ήταν ανοιχτά οι επιβάτες να βγαίνουν από το τραμ κατάμαυροι σαν ανθρακωρύχοι. Όταν το «Θηρίο» περνούσε από το τέρμα της οδού Πατησίων, ο φύλακας «τέντωνε» την αλυσίδα και έτσι πήρε το όνομα της η περίφημη Αλυσίδα.

Το ατμήλατο τραμ του Φαλήρου ξεκίνησε να λειτουργεί το 1887. Με αφετηρία μπροστά στην Ακαδημία Αθηνών, διέσχιζε τις λεωφόρους Πανεπιστημίου, Αμαλίας και Θησέως, έφτανε στις Τζιτζιφιές, κι από εκεί, μέσω της παραλιακής λεωφόρου, κατέληγε στο Φάληρο, όπου εκεί βρίσκονταν τα τότε παραθαλάσσια κέντρα αναψυχής και θαλάσσια λουτρά. Εξαιτίας της χαμηλής, στις ανηφόρες, ταχύτητας του ατμού που χρησιμοποιούσε η γραμμή αυτή, ονομάστηκε από τους επιβάτες κωλοσούρτης.

Από το πρώτο ηλεκτρικό τραμ στο σήμερα

Στις 30 Οκτωβρίου του 1908 κυκλοφόρησαν τα πρώτα ηλεκτρικά τραμ. Τα άλογα δόθηκαν σε θηριοτροφεία και στον ζωολογικό κήπο.

Με δύο βαγόνια και ανοιχτό για το καλοκαίρι, με χρώμα κρεμ και με τέλος της διαδρομής το τέλος της οδού Πατησίων δούλευε το ηλεκτρικό τραμ. Με πρόβλεψη για 16 θέσεις καθήμενων και 14 ορθίων, με δύο κινητήρες ιδανικούς για τις κλίσεις των αθηναϊκών γραμμών, ηλεκτροφωτισμό και πρωτοποριακά τοποθετημένα αναπαυτικά καθίσματα. Από την αρχή της κυκλοφορίας του πήρε τον αριθμό 3, ο οποίος παραμένει μέχρι και σήμερα στο τρόλεϋ.

Οι Αθηναίοι ήταν τόσο εντυπωσιασμένοι με τα νέα τραμ, που πολλοί ταξίδευαν ως το τέρμα και επέστρεφαν, χωρίς άλλο σκοπό, μόνο και μόνο για να απολαύσουν την άνεση της διαδρομής, της οποίας άλλωστε το κόστος ήταν μονάχα μια δεκάρα.

Τα επόμενα δύο χρόνια, το δίκτυο του τραμ απέκτησε 257 οχήματα (150 κινητήρια και 107 ρυμουλκούμενα, μαζί με κάποια από τα παλιά, που επαναχρησιμοποιήθηκαν ως ρυμουλκούμενα).

Η αγγλική εταιρεία Power Finance and Traction, το 1925, εξαγόρασε την Εταιρεία Τροχιοδρόμων με αντάλλαγμα τον εξηλεκτρισμό της Αθήνας. Στη συνέχεια, δημιούργησε δύο εταιρείες: την Ηλεκτρική Εταιρεία Μεταφορών και τους Ελληνικούς Ηλεκτρικούς Σιδηρόδρομους.

Το 1939 εκποιείται μεγάλος αριθμός ρυμουλκούμενων οχημάτων βελγικής κατασκευής, ενώ όλα τα εν χρήσει τροχιοδρομικά οχήματα ανακαινίζονται και το χρώμα τους γίνεται βαθύ πράσινο, εξ ου και η ονομασία «πράσινα».

Την επόμενη χρονιά τοποθετήθηκε από την «HEM Power» το μεγάλο πολυτελές κίτρινο τραμ 3/7 Πατήσια – Αμπελόκηποι και λόγω της μεγάλης επιβατικής κίνησης θεωρήθηκε η σημαντικότερη γραμμή για την εποχή. Εξήντα μεγάλα, σύγχρονα τροχιοδρομικά οχήματα που προέβλεπε η συμπληρωματική σύμβαση που είχε συνάψει το Ελληνικό Δημόσιο το 1937. Τα νέα οχήματα, γνωστά ως «κίτρινα», λόγω του χρώματός τους, ξεχώριζαν για τον αεροδυναμικό σχεδιασμό τους, που είχε ως πρότυπο τα τραμ του Μιλάνου.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, οι τροχιόδρομοι της Αθήνας συμμετέχουν στην επιστράτευση. Είναι κλασικές πλέον οι εικόνες των υπερφορτωμένων τραμ με τους ενθουσιώδεις επίστρατους που έσπευδαν να παρουσιαστούν και να φύγουν για το μέτωπο.

Μετά την Κατοχή η πορεία των τραμ των Αθηνών ξεκίνησε να φθίνει ολοένα και περισσότερο, ειδικά μετα την κατάργηση κάποιων γραμμών. Η πραγματική κατάργηση του τραμ, όμως, έγινε με το θεαματικό ξήλωμα των γραμμών στα οικοδομικά τετράγωνα γύρω από την διασταύρωση της οδού Αιόλου με την οδό Σταδίου στα επονομαζόμενα Χαυτεία, στις 16 Νοεμβρίου του 1953 με υπουργό Δημοσίων Έργων τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο οποίος προχώρησε σε αντικατάσταση του τραμ με τρόλεϋ.

Το τελευταίο καμπανάκι που ακούστηκε από το Αθηναϊκό τραμ χτύπησε έξω από το αμαξοστάσιο της Αγίας Τριάδας Κεραμικού, τα μεσάνυχτα της 15ης προς 16η Οκτωβρίου του 1960.

Τα τραμ, πράσινα ή κίτρινα, που στα 52 χρόνια της ζωής τους διακίνησαν κάπου 3 δισεκατομμύρια άτομα, δεν επρόκειτο να ξαναδούν τους δρόμους της Αθήνας.

Ενεργή παρέμεινε μόνο η γραμμή του Περάματος.

Ήταν 4 Απριλίου του 1977, απόγευμα της Μεγάλης Δευτέρας, όταν το τραμ του Περάματος με κατεύθυνση από το Πέραμα προς τον Πειραιά, στολισμένο με λουλούδια και πανό έκανε το τελευταίο του δρομολόγιο. Έφτασε στην Πλατεία Λουδοβίκου του Πειραιά, έξω από το σταθμό του Ηλεκτρικού. Οι επιβάτες κατεβαίνουν και ο οδηγός Γιάννης Κωστόπουλος, οδηγεί το όχημα 77 στο αμαξοστάσιο της οδού Κόνωνος και χτυπάει για τελευταία φορά το καμπανάκι. Εκείνη τη στιγμή γράφτηκε ο επίλογος της μεγάλης ιστορίας των Ελληνικών τραμ όπως τα ξέραμε.

Ύστερα από 44 χρόνια, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, το τραμ επιστρέφει ξανά στους δρόμους της Αθήνας. Στις 19 Ιουλίου του 2004 ξεκίνησε το πρώτο του δρομολόγιο. Και συνεχώς επεκτείνεται…