Μέτερνιχ και άλλα στερεότυπα

«Είναι πρωτίστως απαραίτητο να τονίσουμε ότι ο Μέτερνιχ, σε προσωπικό επίπεδο, δεν ήταν ούτε φίλος ούτε εχθρός των Ελλήνων». Αυτό επισημαίνει ο τσέχος ιστορικός Miroslav Sedivy (Ινστιτούτο Ιστορικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Παρντούμπιτσε) στο κείμενό του για την Αυστρία και την Επανάσταση του 1821, το οποίο περιέχεται στον τόμο «The Greek revolution in the age of revolutions, 1776 – 1848» (Routledge, 2022), τον οποίο επιμελείται ο ομότιμος καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης. Στην επέτειο των 200 ετών τι υπενθυμίζει ο ιστορικός απέναντι σ’ εμάς, τους αναγνώστες που δεν πρέπει να συμπεριφερόμαστε σαν «καταναλωτές μύθων»; Οτι οι ιστορικές μορφές βρίσκονται μονίμως σε μια διαδικασία αποκάθαρσης από προκαταλήψεις, εικασίες, προβολές και στερεότυπα, για να σταθούν όσο το δυνατόν ακέραιες στο μάθημα ανατομίας. Σε αυτό το δωμάτιο πανικού, όπου οι ιστορικοί καλούνται να δουν κατάματα τα τεκμήρια χωρίς να πετρώσει η όψη τους και να εισέλθουν στη χρονοκάψουλα για να κατανοήσουν τα ήθη αλλοτινών εποχών. Η αποστολή δεν επιτρέπει αποκλεισμούς, ακόμα και αν πρόκειται για τους διαβόητους αρχετυπικούς «εχθρούς» της Ιστορίας (ένα από τα πρόσφατα παραδείγματα που έπεσε στη μέγγενη του εθνολαϊκισμού είναι ο Αλή Πασάς, σαν να μην αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο στην πρώτη φάση της Επανάστασης). Η επιστροφή αυτή σημαίνει επιστροφή στο τραύμα, στις σιωπές που πασχίζουν να γίνουν λόγος, στην υπαρξιακή αναζήτηση του ίδιου του ερευνητή για τις «αληθέστατες προφάσεις».

Ο κίνδυνος να διαβάσει το παρελθόν με τα φίλτρα της σημερινής εποχής παραμονεύει κυρίως γι’ αυτόν. Είναι η δική του αγωνία, που στα χέρια των επιτήδειων – στην πραγματικότητα, στα πρωτοσέλιδα, στις αναρτήσεις και στον ανιστόρητο σχολιασμό – γίνεται καύσιμη ύλη. Φτάνει ωστόσο η στιγμή που ο εξωτερικός παρατηρητής οφείλει να προσθέσει την ψηφίδα που του αναλογεί. Συνεχίζει σχετικά ο Sedivy για τον Μέτερνιχ: «Ως ορθολογιστής, η σκέψη του οποίου διαμορφώθηκε από την περίοδο του Διαφωτισμού, αντιδρούσε με βάση τη ρεαλιστική εκτίμηση για την κατάσταση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία διαχωρίζοντας τους Ελληνες, ως ανθρώπινα όντα, από τις πολιτικές επιδιώξεις τους. Δεν ήταν προσωπικά εχθρικός απέναντί τους, όπως δεν ήταν και απέναντι στους μουσουλμάνους ή τους εβραίους».

Ο ίδιος επικαλείται τα fake news της εποχής μας, όταν υποδεικνύει ότι διάφοροι ιστορικοί υπερτονίζουν ένα απόσπασμα από αναφορά του Μέτερνιχ (6 Μαΐου 1821) πως στην Οθωμανική Αυτοκρατορία «τρεις ή τέσσερις χιλιάδες απαγχονίζονται, σφάζονται ή ανασκολοπίζονται… δεν έχει τόση σημασία». Το πρόβλημα είναι πως πρόκειται για απομονωμένη φράση εκτός πλαισίου αναφοράς – η γνωστή δηλαδή κοπτοραπτική που αφθονεί στη σημερινή δημοσιογραφία των social media. Σύμφωνα με τον Sedivy, η πραγματική αναφορά απηχεί την περιγραφή για την ασφυκτική κατάσταση στο νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης λίγο πριν από τις σφαγές στην Τριπολιτσά και στη Χίο: «Πέρα από τα ανατολικά μας σύνορα όταν τρεις έως τέσσερις εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι απαγχονίζονται, στραγγαλίζονται ή αποκεφαλίζονται δεν θεωρείται μεγάλος αριθμός».

Και ο τελευταίος βιογράφος του εισηγητή της Realpolitik, Βόλφραμ Ζίμαν («Metternich – Strategist and visionary», Belknap Press of Harvard University Press, 2019, μτφ. Daniel Steuer), υποδεικνύει έναν συντηρητικό πραγματιστή, που υπερασπίζεται πρωτίστως τα γεωπολιτικά συμφέροντα της Αυστρίας. Συντάσσεται με τον σουλτάνο, επειδή η Οθωμανική Αυτοκρατορία πρέπει να μείνει ανέπαφη μέσα στη διεθνή τάξη του μεταναπολεόντειου κόσμου (ακόμα και αν ως παίκτης δεν δεσμεύεται νομικά). Στο τέλος της δεκαετίας του 1820, ωστόσο, ο «μέγας αντιδραστικός» θα προτείνει την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους αντί της αυτονομίας, ελπίζοντας ότι έτσι ανακόπτεται η επεκτατική ορμή της Ρωσίας. Θα προτείνει μάλιστα ως μοντέλο για τη συγκρότηση του νεότευκτου κράτους τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής: μέσα από διεθνή συλλογική αναγνώριση, δηλαδή, και όχι νομιμοποίηση σε διεθνές συνέδριο.