Είναι ο «βαμμένος Οθέλλος» ρατσιστική πράξη;

Των Έφης Φαλίδα, Διονυσίας Μαρίνου

Στο μάθημα με τους πρωτοετείς φοιτητές Μουσικής Σύνθεσης στο αμερικανικό πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν ο συνθέτης Μπράιτ Σενγκ – δύο φορές φιναλίστ του βραβείου Πούλιτζερ και διακεκριμένος με υποτροφία «ιδιοφυΐας» MacArthur – ξεκίνησε τη διδασκαλία του με την προβολή ενός βίντεο με αποσπάσματα από τον κινηματογραφικό «Οθέλλο». Στην ταινία αυτή του 1965 ο σερ Λόρενς Ολίβιε ερμηνεύει ο ίδιος τον πρωταγωνιστικό ρόλο έχοντας κάνει ένα βαρύ μεϊκάπ για να αποδώσει τον μαυριτανό σαιξπηρικό χαρακτήρα.

Ο διάσημος συνθέτης και καθηγητής Σενγκ με αυτήν την προβολή είχε την πρόθεση να μυήσει τους πρωτοετείς στην ερευνητική διαδικασία παραγωγής οπερατικών έργων ώστε να ενημερωθούν για τη διαδικασία προσαρμογής ενός κλασικού λογοτεχνικού κειμένου σε μια όπερα. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο, καθώς πολλοί από τους παρευρισκομένους στην αίθουσα ένιωσαν «προσβεβλημένοι», όπως δήλωσαν, με αυτήν την προβολή, όπου ένας λευκός άγγλος ηθοποιός ήταν μακιγιαρισμένος για να μοιάζει με μαύρο. Η επιστολή παραπόνων τους προς τη γραμματεία του τμήματός τους, η ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ τους, η ματαίωση των μαθημάτων του Σενγκ έφεραν στη συνέχεια την απολογητική απάντηση του συνθέτη, σύμφωνα με το «Chonicle of Higher Education».

Η κίνησή του αυτή πυροδότησε νέες αντιδράσεις των φοιτητών, προκαλώντας περαιτέρω δημοσιεύματα (και στους New York Times) και επίσημες ανακοινώσεις από την ολομέλεια των καθηγητών της σχολής. Και την 1η Οκτωβρίου ο καθηγητής Σενγκ ανακοίνωσε την εκούσια αποχώρησή του από τη διδασκαλία, προκειμένου να επιτρέψει ένα «θετικό μαθησιακό περιβάλλον».

Μία ημέρα πριν παραιτηθεί ο καθηγητής Σενγκ μια καυστική ανάρτηση ενός φοιτητή κυκλοφόρησε στο Twitter, την οποία αναπαρήγαγαν το Newsweek, το Fox News, η Daily Mail και με αυτόν τον τρόπο το επεισόδιο αυτό έμπλεξε μία από τις κορυφαίες μουσικές σχολές των ΗΠΑ στη φορτισμένη εθνική συζήτηση για τη φυλή, την ακαδημαϊκή ελευθερία και την ελευθερία του λόγου.

Για ορισμένους παρατηρητές, πρόκειται για μια υπερβάλλοντος ζήλου περίπτωση πανεπιστημιακής «πολιτισμικής ακύρωσης» (cancel culture), σημειώνουν οι New York Times στο δημοσίευμά τους. Οι προσβεβλημένοι φοιτητές αρνούνται να δεχθούν τη συγγνώμη του κινεζικής καταγωγής καθηγητή, ο οποίος ήταν επιζών της Πολιτιστικής Επανάστασης, κατά τη διάρκεια της οποίας οι Κόκκινοι Φρουροί έκαναν κατάσχεση του πιάνου που ανήκε στην οικογένειά του.

Για άλλους, το περιστατικό συμβολίζει την αλαζονική ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική παλιά φρουρά και τον ενσωματωμένο κατά των μαύρων ρατσισμό στην κλασική μουσική. Εναν χώρο που καθυστερεί να εγκαταλείψει την παράδοση αναπαράστασης των μαύρων ή άλλων φυλών με την τεχνική του μακιγιάζ.

Ωστόσο η ταινία του Ολίβιε ήταν ακόμα και για την εποχή της αμφιλεγόμενη. Οταν είχε προβληθεί για πρώτη φορά, ο κριτικός στους «New York Times», Μπόσλεϊ Κρόουθερ, έγραψε σοκαρισμένος γι’ αυτό που είδε: «Ο Ολίβιε παίζει τον Οθέλλο με μαύρο πρόσωπο», αναφέροντας την «περούκα του από βιτσιόζικα μαύρα μαλλιά», τα χείλη του «πασαλειμμένα και πυκνωμένα με ένα τρομακτικό κόκκινο χρώμα στην απόχρωση του βατόμουρου» καθώς και την υπερβολικά τονισμένη προφορά του. Για «τον ευαίσθητο αμερικανό θεατή», έγραφε τότε ο κινηματογραφικός κριτικός, ο Ολίβιε έμοιαζε με κάποιον από «παράσταση μενεστρέλων».

«Είναι άβολο…»

Σε ένα μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στους New York Times, ο εξηνταπεντάχρονος καθηγητής Σενγκ επανέλαβε τη συγγνώμη του. «Από τα βάθη της καρδιάς μου, θα ήθελα να πω ότι λυπάμαι τρομερά», ανέφερε. «Φυσικά, οι επικρίσεις για την εσφαλμένη κρίση μου ως καθηγητή εδώ δεν έχει καμία ομοιότητα με την εμπειρία που αντιμετώπισαν πολλοί κινέζοι καθηγητές κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης», έγραψε. «Ωστόσο, είναι άβολο να ζούμε σε μια εποχή όπου οι άνθρωποι μπορούν να καταστρέψουν την καριέρα και τη φήμη των άλλων με δημόσια καταγγελία. Δεν είμαι πολύ μεγάλος για να μάθω, και αυτό το λάθος μου έχει διδάξει πολλά».

Είπε επίσης ότι ο σκοπός του μαθήματός του ήταν να δείξει πώς ο Βέρντι είχε προσαρμόσει το έργο του Σαίξπηρ σε μια όπερα. Σε αυτό το πλαίσιο επέλεξε την ταινία του Ολίβιε επειδή απέδιδε πιστά το έργο του Σαίξπηρ. Είπε επίσης ότι δεν είχε δει το μακιγιάζ ως μια προσπάθεια να κοροϊδέψει τους μαύρους ανθρώπους, αλλά ως μέρος μιας μακράς παράδοσης – μια παράδοση που έχει παραμείνει στην όπερα – η οποία, όπως είπε, εκτιμούσε τη «μουσική ποιότητα των τραγουδιστών» έναντι της φυσικής ομοιότητας.

Αναφέρθηκε επίσης στις διακρίσεις που είχε αντιμετωπίσει ως Αμερικανός ασιατικής καταγωγής και απαρίθμησε διάφορους μαύρους μουσικούς τους οποίους είχε υποστηρίξει, καθώς και την εμπειρία της κόρης του να συμμετάσχει σε μουσική παράσταση του Κάνιε Γουέστ.