Θρησκεία και καπιταλισμός

Για πολλούς ο ρόλος της θρησκείας στην ανάπτυξη και εξέλιξη των διαφορετικών οικονομικών συστημάτων είναι ασήμαντος. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως η θρησκεία χτίζει γύρω της ένα σύστημα ηθικών και κοινωνικών αξιών που καθορίζουν συμπεριφορές καθώς και την αντίληψη των ανθρώπων για το μέλλον και για την πορεία του κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό ο τρόπος οργάνωσης της οικονομίας και ο τρόπος που οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την εργασία και τη στάση τους απέναντί της είναι θεμελιώδους σημασίας και δεν βρίσκεται μακριά από τη στάση τους απέναντι στις ηθικές αξίες και στον τρόπο που βλέπουν τη ζωή. Η θρησκεία λοιπόν δεν μπορεί να βρίσκεται έξω από τις αντιλήψεις μιας κοινωνίας για το μέλλον της και για το πώς θα πρέπει να δουλέψει για να το πετύχει. Γι’ αυτό και δεν μπορεί η θρησκεία και οι αντιλήψεις και οι αξίες που προέρχονται από αυτήν να μη σχετίζονται με τους κανόνες που διέπουν την οικονομία κάθε χώρας.

Ο Max Weber πρώτος απ’ όλους επεσήμανε πως οι καλβινιστικές αντιλήψεις που κυριαρχούσαν σε ορισμένες κοινωνίες έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Η λογική της σκληρής δουλειάς και της αφοσίωσης σε κάποιο στόχο έκανε τους ανθρώπους να πασχίζουν για τη δημιουργία και να αισθάνονται τη μεγαλύτερη δικαίωση και ικανοποίηση, ακόμη κι απέναντι στον Θεό, αν πετύχαιναν στους οικονομικούς τους στόχους. Ο εξαίρετος αμερικανός καθηγητής Michael Novak, στο βιβλίο του «The Spirit of Capitalism» εμβάθυνε περισσότερο στο ζήτημα. Στην ανάλυσή του επισημαίνει πως η προτεσταντική αντίληψη της ευλογίας του Θεού μπορεί να πραγματοποιηθεί σ’ αυτή τη ζωή κι όχι στην επόμενη. Εφόσον ο πιστός ακολουθεί τη χρηστή ζωή της σκληρής δουλειάς, της αφοσίωσης στο καθήκον και της αντίστασης στους λογής πειρασμούς και παλινδρομήσεις θα φθάσει στην οικονομική επιτυχία, που αποτελεί και θέλημα του Θεού. Η οικονομική επιτυχία λοιπόν και η ευτυχία αποτελούν αποδείξεις της ευλογίας του Θεού και σε αυτήν τη ζωή. Η αποτυχία, από την άλλη και η έκλυτη ζωή είναι δείγμα αποστροφής του Θείου κι απόδειξης, από αυτήν ακόμα τη ζωή, πως η θεία χάρη έχει εγκατελείψει κάποιον. Το άγχος λοιπόν της επιτυχίας σε αυτή τη ζωή με στήριγμα τις προσωπικές του δυνάμεις αποτελεί την κινητήριο δύναμη του καπιταλισμού που οδήγησε σε επιτυχίες τις περισσότερες προτεσταντικές κοινωνίες.

Ολα αυτά σε αντίθεση με τον καθολικισμό που μιλούσε για τη μετά τον θάνατο δικαίωση κι ευλογούσε τους φτωχούς και δυστυχισμένους. Ο Novak αντιπαραθέτει τον πλούτο και την ανάπτυξη της Βόρειας Αμερικής με την υπανάπτυξη και τη δυστυχία της Καθολικής Νότιας και Κεντρικής. Ενα άλλο παράδειγμα του δυναμισμού που έφερε στις οικονομίες ο προτεσταντισμός φαίνεται από την εξέλιξη των ευρωπαϊκών πόλεων και την κοινωνική κινητικότητα που σημειώνεται στις δομές τους. Στον προτεσταντικό Βορρά δεκάδες καινούργιες πόλεις αναδείχθηκαν με διαφορετικές οικογένειες να παίρνουν στα νεότερα χρόνια τα ηνία της οικονομίας και της κοινωνίας. Αντίθετα στον Καθολικό κόσμο υπήρξε σχετική στασιμότητα. Τα ίδια μεγάλα αστικά κέντρα του Μεσαίωνα αναπτύχθηκαν κι αναδείχθηκαν κορυφαία κέντρα μέχρι και τις ημέρες μας. Το ίδιο περίπου έγινε και με τις οικογενειακές δυναστείες που παρέμειναν στα πράγματα για πολλές γενεές.

Ο Milton Friedman, από τους διασημότερους φιλελεύθερους οικονομολόγους, ενδιαφέρθηκε για την επίδραση της θρησκείας στην οικονομική σκέψη. Και κατέληξε πως μια παραλλαγή του καλβινισμού, που έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην ελεύθερη ανθρώπινη επιλογή και δράση, επηρέασε αποφασιστικά τον Adam Smith. Ο σκώτος αυτός θεωρητικός υποστήριξε τη σημασία της διαδικασίας λήψης αποφάσεων των ατόμων και την ικανότητα της αγοράς, σαν τελικού αξιολογητή αυτών των αποφάσεων, να οδηγεί σε βελτίωση της ζωής και της τύχης των ανθρώπων. Κι ο Paul Johnson στο «Enemies of Society» (1977) υποστηρίζει πως η δυτική κοινωνία αναπτύχθηκε ηθικά και οικονομικά στη βάση των αρχών του χριστιανισμού. Αυτή τώρα καταστρέφεται από τη «φασιστική αριστερά». Ενός στρατού δηλαδή διανοουμένων που απομακρυσμένοι από τις χριστιανικές αρχές έχουν υιοθετήσει το δόγμα της πολυπολιτισμικότητας και της εκκοσμικευμένης ζωής. Και προβλέπει πως αυτή η απομάκρυνση μπορεί να οδηγήσει στην πτώση των κοινωνιών αυτών.

Είναι φανερό πως η παθητικότητα, η μοιρολατρία και η αδράνεια σαν αξίες που μπορεί να προβάλλονται μέσω μιας θρησκείας οδηγούν τις χώρες στον μαρασμό και τη μιζέρια. Ενώ εκείνες που προωθούν αξίες ατομικής δράσης, πρωτοβουλίας κι ανθρώπινης επιτυχίας αποτελούν την κινητήριο δύναμη της εξέλιξης και της ιστορίας.