Νίκος Καζαντζάκης – Φτάσε όπου δεν μπορείς, παιδί μου

Νίκος Καζαντζάκης: ένας επίκαιρος παιδαγωγός. Οι παιδαγωγικές του απόψεις και η διαχρονικότητά τους

Εισαγωγή

Νίκος Καζαντζάκης: ένα όνομα, μια ιστορία! Ένας σπουδαίος λογοτέχνης κι ένας επίκαιρος, όσο ποτέ, παιδαγωγός. Στο πρόσωπό του εγγράφεται η δύναμη της πένας, η ενάργεια της γραφής, η απόδειξη του ήθους και του μεγαλείου ψυχής, που διέθετε ο Καζαντζάκης. Ως συγγραφέας, ενσαρκώνει έναν αξιομνημόνευτο αξιακό κώδικα ηθικής, θέλησης, κρητικής λεβεντιάς κι ανθρωπιάς. Πολυσχιδής προσωπικότητα, μετείχε στην πνευματική ζωή του τόπου, όχι μόνο ως λογοτέχνης αλλά κι ως ανήσυχο πνεύμα, με ποικίλες αναζητήσεις και ευρύ στοχασμό. Άνθρωπος με τόλμη και δύναμη λόγου, ενθάρρυνε με το έργο του την πνευματική και ηθική ανύψωση του ατόμου και την απελευθέρωσή του από τα πάθη, τις αδυναμίες, τα εσωτερικά του σκοτάδια. Από την άποψη αυτή, δεν καταξιώθηκε μόνο ως λογοτέχνης αλλά και ως παιδαγωγός, που γαλούχησε, μέσα από πολιτισμικά και μορφωτικά παραδείγματα και τις στοχαστικές του ρήσεις. Ο Κ. Θ. Δημαράς, αναφερόμενος στο Νίκο Καζαντζάκη, έχει κάνει την εξής παρατήρηση: «Ο Νίκος Καζαντζάκης ανήκει στην ευρύτερη ιστορία της παιδείας, παρά στη στενή λογοτεχνική ιστορία της νέας
Ελλάδας».

Οι παιδαγωγικές απόψεις του Νίκου Καζαντζάκη, όπως αποτυπώνονται στα έργα του

Οι παιδαγωγικές του απόψεις, κράμα της βιωμένης και φιλοσοφικής του κοσμοθεωρίας, ενδύουν το σύνολο του έργου του φυσικά και αβίαστα.

Ο ίδιος έζησε σε μια εποχή κατά την οποία το όραμα της μόρφωσης, της πνευματικής και λογοτεχνικής αναγέννησης βρίσκει τη διατύπωσή του στην καθιέρωση της δημοτικής. Σε κείμενο, που εκδίδεται στο περιοδικό Νουμάς, συνυπογράφει με άλλους την αξία της δημοτικής: «Η γλώσσα μας είναι το όργανο που ο δάσκαλος μεταχειρίζεται, για να διαπλάσει το νου και την καρδιά των παιδιών μας. Μέσω αυτής μπορεί το παιδί να αισθανθεί την ιδέα της θρησκείας, του καθήκοντος, της πατρίδας, της τιμής». Συνδέει με άλλα λόγια τη μάθηση με την καθιέρωση της μητρικής γλώσσας.

Μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου και συγγραφέας πέντε Αναγνωστικών, συνέγραψε βιβλία για παιδιά, όχι μόνο για να μάθουν εκείνα ανάγνωση, αλλά και για να αποκτήσουν γνώσεις και αξίες. Μετέφρασε γνωστούς κλασικούς συγγραφείς κι έγραψε και δύο παιδικά ιστορικά μυθιστορήματα, με ιδιαίτερη λογοτεχνική και παιδαγωγική αξία. Γενικά, το έργο του ξεχωρίζει για τη στοχαστική διάθεση, την ευρύτητα του πνεύματος, την αναζήτηση της ηθικής. Στην παρούσα μελέτη, θα προσπαθήσουμε να σταχυολογήσουμε και να αναδείξουμε τις απόψεις αυτές του συγγραφέα, με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου, που αιτιολογούν και το χαρακτηρισμό του ως παιδαγωγού με διαχρονική ισχύ. Για το σκοπό αυτό, αξιοποιούνται τα μυθιστορήματα Στα Παλάτια της Κνωσού, Μέγας Αλέξανδρος, Αναφορά στον Γκρέκο, Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, μέσα από τα οποία αντλούνται οι παιδαγωγικές απόψεις του Νίκου Καζαντζάκη.

Στα Παλάτια της Κνωσού και Μέγας Αλέξανδρος είναι δύο ιστορικά παιδικά μυθιστορήματα, που διακρίνονται τόσο για τις εξαίρετες περιγραφές, τις εντυπωσιακές σκηνές, τη διεισδυτική ματιά στην ψυχολογία των ηρώων όσο και για τις περιεκτικές και εύστοχες ρήσεις παιδαγωγικού στοχασμού. Στα μυθιστορήματα αυτά συναντιούνται η λογοτεχνία και η ιστορία, ο ελληνισμός και ο πολιτισμός. Μέσα από διηγηματικά περιστατικά εκφράζονται από το συγγραφέα, που εμφανίζεται άλλοτε ως ετεροδιηγητικός κι άλλοτε ως παντογνώστης αφηγητής, απόψεις που αφορούν σε αξίες ζωής (όπως η μορφωτική αξία του πολιτισμού), καθώς και απόψεις για την ιστορία και το μύθο, την αλήθεια και το παραμύθι. Με τα δύο αυτά έργα, ο συγγραφέας αποσκοπεί στην ορθή πληροφόρηση, τη γνώση αλλά και τη μόρφωση με την ευρεία έννοια. Για το λόγο αυτό αξιοποιεί έγκριτες αρχαίες πηγές, ιστορικές, αρχαιολογικές, επιστημονικές μελέτες, μυθολογίες κ.α., συνδυάζοντας το τερπνόν μετά του ωφελίμου.

Η επιλογή των πρωταγωνιστών και ο τρόπος, που αυτοί παρουσιάζονται, μέσα από τη βιογραφική μέθοδο και στα δύο μυθιστορήματα, δεν είναι τυχαία, καθώς ο συγγραφέας επιθυμεί οι ήρωες να λειτουργούν ως πρότυπα. Για το λόγο αυτό και η αξία των ιστορικών αυτών μυθιστορημάτων δεν έγκειται μόνο στη λογοτεχνική τους αισθητική και πρόσληψη, όσο και στην ιστορική τους αξία, την πολιτισμική μόρφωση, που μεταδίδουν με το περιεχόμενό τους και μέσα από την αξιοποίηση των διακείμενων. Ο Καζαντζάκης συνέγραψε δύο παιδικά μυθιστορήματα με ακριβείς πληροφορίες για την αρχαιότητα, που αναδεικνύουν τις κοινωνικές και φιλοσοφικές καταβολές τους και τη διαχρονική τους αξία. Τα μηνύματα που περνούν είναι σημαντικά, αν κρίνουμε από το γεγονός —ειδικά για το Μέγα Αλέξανδρο— ότι γράφεται σε μια δύσκολη ιστορική για την πατρίδα συγκυρία (παραμονές πολέμου). Προφανώς, ο παραλληλισμός που έμμεσα επιχειρεί ο Καζαντζάκης είναι εμφανής, όπως και το ιδεώδες του ηγέτη-πολεμιστή, ο οποίος μάχεται σθεναρά για το καλό της χώρας του, συνδυάζοντας δύναμη και σωφροσύνη, πρότυπο που θέλει να περάσει στο παιδικό αναγνωστικό κοινό, ένα κοινό που διαμορφώνει συνείδηση και ταυτότητα. Ο Μέγας Αλέξανδρος, με τους νικηφόρους πολέμους, κατορθώνει να επικρατήσει ο ελληνισμός και έξω από τα σύνορα του ελληνικού κράτους, κατακτώντας όχι μόνο με την έμπειρη στρατηγική του αλλά και τη φρόνηση και το πνεύμα του. Φαίνεται επομένως ότι ο Καζαντζάκης αξιοποιεί συμβολικά το μυθιστόρημα καθώς και την ιστορία, για να συζητήσει ηθικά, κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, που θα αφυπνίσουν το παιδί-αναγνώστη και θα κινητοποιήσουν την κριτική του σκέψη. Σε αυτό συνηγορούν η περιπετειώδης και γοργή πλοκή, η χρήση παραστατικών και ζωντανών περιγραφών καθώς και η αξιοποίηση παιδιών-ηρώων, επιλογή σκόπιμη του Καζαντζάκη. Οι ήρωες αποπνέουν ζωντάνια, θάρρος, ειλικρίνεια, σύνεση, αγάπη για τη ζωή, ελεύθερο πνεύμα, αξιοπρέπεια, ωριμότητα και δε διστάζουν να αναλάβουν πρωτοβουλίες. Γι’ αυτό και η στάση τους, στην πραγματικότητα, αναδεικνύει αξίες, όπως ειλικρίνεια, εμπιστοσύνη, ελευθερία, δημοκρατία, εχεμύθεια, αλτρουισμό, θυσία, αρετή, αληθινή φιλία, που αποτελούν ιδεώδη και ιδανικά του ελληνικού πνεύματος. Όταν ο συγγραφέας, διά στόματος Ικάρου, απευθύνει στους φίλους του ότι «ό,τι καλό έχουμε πρέπει να το μοιραζόμαστε με τους ανθρώπους που αγαπούμε», συνεχίζοντας με το ρητορικό ερώτημα: «Υπάρχει μεγαλύτερο καλό από την ελευθερία;», στην πραγματικότητα νουθετεί και διαπαιδαγωγεί το παιδικό αναγνωστικό κοινό, με τρόπο φυσικό, μέσα από έναν παιδικό ήρωα. Ακόμη κι όταν ο Ίκαρος αναφέρει ότι «όταν ο άνθρωπος ξέρει τον κίνδυνο και τον κοιτάζει κατάματα, παίρνει θάρρος, ρίχνεται πάνω του και τον νικά», στην ουσία ενθαρρύνει τα παιδιά στη διαχείριση του φόβου και τα προτρέπει να τολμούν. Σε αυτήν την κατεύθυνση επιλέγεται και το επεισόδιο με την περιγραφή του θανάτου του Μινώταυρου, που υποδηλώνει πόσο σημαντικό είναι να τιθασεύει ο άνθρωπος το θηρίο μέσα του και να χαλιναγωγεί τα πάθη του.

Στα δύο αυτά μυθιστορήματα εγκιβωτίζονται σημαντικές εκφάνσεις του πολιτισμού, όπως η διάδοση της ελληνικής γλώσσας, τα ήθη και τα έθιμα, οι τελετουργίες, που επιδρούν παιδαγωγικά στην ταυτότητα των ανθρώπων.

Το γεγονός ότι ο Καζαντζάκης προτάσσει το ηθικό ανάστημα και την ακεραιότητα του ανθρώπου φαίνεται από πολλά χωρία. Στα Παλάτια της Κνωσού θα γράψει: «Η αξία του ανθρώπου, παιδί μου, φαίνεται στη δύσκολη στιγμή», μια νουθεσία που εκφράζεται από το στόμα του πατέρα του μικρού Χάρη. Λίγο παρακάτω, όταν ο Δαίδαλος απαντά στην ερώτηση της Κρινός, γιατί δεν χαρίζει τα φτερά στους ανθρώπους, θα πει: «Τι να τα κάμουν τα φτερά οι άνθρωποι; Ας γίνουν πρώτα καλοί, να αγαπιούνται. Αν εξακολουθούν να είναι κακοί, όπως τώρα, κι έχουν και φτερά, τότε θα γίνουν ακόμη χειρότεροι. Γιατί τότε θα μπορούν να κάνουν ευκολότερα κακό ο ένας στον άλλον…» Μια ρήση με βαθιά στοχαστική και παιδαγωγική σημασία, που υπογραμμίζει ότι γνώση δίχως ηθική είναι επικίνδυνη γνώση.

Δεν είναι άξιο απορίας ότι στα κείμενά του τονίζει την παιδαγωγούσα σχέση, που αναπτύσσεται μεταξύ γονέα-παιδιού ή δασκάλου-μαθητή, δίνοντας έμφαση στο ρόλο του δασκάλου, του γονέα ή του ιερέα, ως προσώπων που συμβάλλουν στην ηθική διάπλαση και διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Ας μην ξεχνάμε ότι ο συγγραφέας ζει σε μια εποχή που αυτά τα πρόσωπα αντιπροσωπεύουν ισχυρούς αξιακούς πυλώνες και θεσμούς της κοινωνίας. Τόσο στα μυθιστορήματα όσο και στα υπόλοιπα κείμενα η σχέση γονέων-παιδιών ή δασκάλου-μαθητών προβάλλεται ιδιαίτερα σημαντική. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο Δαίδαλος, στο μυθιστόρημα Στα Παλάτια της Κνωσού, παρουσιάζεται με διττή ιδιότητα, ως γονέας κι ως δάσκαλος, να νουθετεί και να παιδαγωγεί, να αναφέρεται στην αξία της μόρφωσης, μέσα από παραδείγματα ή τη χρήση ιστοριών και αλληγορικών μύθων, που επιδρούν άμεσα στις ψυχές των παιδιών, άποψη που ενστερνίζεται και ο Νίτσε. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα: «…Έσκυψε ο Δαίδαλος, πήρε τα εργαλεία του, το σκεπάρνι, το πριόνι, την πλάνια∙ κι ύστερα τελευταία τη σμίλα κι άρχισε να καθαρίζει και να σκαλίζει το ξύλο. Σε λίγη ώρα το κούτσουρο είχε γίνει αγνώριστο∙ δεν ήταν ακατέργαστος όγκος∙ ένα ωραίο αγαλματάκι είχε γίνει, ένας έφηβος με σφιγμένη μέση, με σγουρό κεφάλι και στο χέρι κρατούσε ένα κρίνο. — Βλέπεις, του λέει ο πατέρας. Τέτοια είναι η ψυχή του ανθρώπου. Αν μείνει ακατέργαστη, είναι κούτσουρο, αν δουλευτεί, έτσι γίνεται. Από εκείνη την ημέρα ο Ίκαρος πήγαινε τακτικά στο σχολείο και έγινε ο καλύτερος μαθητής. — Έχε την ευκή μου, του έλεγε ο πατέρας. Τώρα το κούτσουρο αρχίζει και γίνεται άνθρωπος…»

Η αξία της παιδείας, της μόρφωσης και της αγωγής ενδημεί στα κείμενα του Καζαντζάκη. Γενικά, η αναφορά στο σχολικό περιβάλλον, στο ρόλο του δασκάλου και στην αξία της μάθησης είναι διάχυτη σε αρκετά έργα του Καζαντζάκη είτε μέσα από αυτοβιογραφικές εμπειρίες είτε μέσα από τη μυθοπλαστική δράση των ηρώων του. Συχνά αναφέρει απόψεις που αφορούν στην παιδαγωγική και διδακτική μεθοδολογία, στις αρχές διαπαιδαγώγησης και μάθησης στο σχολείο, στο ρόλο των δασκάλων και της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Σημαντικό είναι ότι, ακόμη κι όταν καυτηριάζει στην Αναφορά στον Γκρέκο το δάσκαλό του, αναφερόμενος στις προσωπικές του εμπειρίες, στην πραγματικότητα επιθυμεί να δηλώσει πώς πρέπει να είναι ο ρόλος και η στάση του δασκάλου και πόσο ανεξίτηλα χαράζεται η στάση του δασκάλου στη μνήμη και στην ψυχή του μαθητή. Ο δάσκαλος είναι πρόσωπο ιερό και αξιοσέβαστο, που σμιλεύει ανθρώπινες ψυχές, καθοδηγεί, παροτρύνει, συμβουλεύει και εξοπλίζει κάθε φορά το μαθητή με τις σωστές στρατηγικές, ανάλογα με την περίσταση: «Την αλεπού πρέπει να την πολεμάς σαν αλεπού». Η σχέση δασκάλου -μαθητή βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό και την εμπιστοσύνη. Κι όταν η σχέση αυτή είναι αγαστή, η εικόνα του δασκάλου μένει ανεξίτηλα χαραγμένη στην ψυχή του παιδιού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ανάμνηση της πρώτης δασκάλας του Καζαντζάκη, της κυρα-Αρετής, μιας φιγούρας που από ευμεγέθης και άσχημη μεταμορφώθηκε σε άγγελο στα μάτια του μικρού Νίκου.

Και μπορεί να μην είχε κάνει παιδαγωγικές σπουδές ο Καζαντζάκης, όμως, μέσα από τα κείμενα του, πρόβαλλε καθαρά πώς πρέπει να είναι η παιδαγωγική σχέση δασκάλου-μαθητή, πού πρέπει να δίνει έμφαση ο δάσκαλος, για να κεντρίσει το ενδιαφέρον των μαθητών, αντιλήψεις που και σήμερα αποτελούν βασικές αρχές της σύγχρονης παιδαγωγικής. Έτσι, η διαρκής αναζήτηση, η εφευρετικότητα, η επινόηση, η διερευνητική μάθηση, το πείραμα τονίζονται μέσα από τη σχέση Δαίδαλου-Ικάρου, όταν ο τελευταίος μαθητεύει δίπλα στο μεγάλο τεχνίτη. Ιδιαίτερα η σκηνή του πειράματος με το περιστέρι υπογραμμίζει την αξία της παρατήρησης και την παιδαγωγική σημασία της, τη συγκεκριμένη στιγμή. Η ορθή καθοδήγηση, η επίδειξη, το παράδειγμα του δασκάλου, η φιλέρευνη διάθεση, η χρήση της λογικής και της κρίσης, η πειραματική διαδικασία και οι δοκιμές, η ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων είναι αρχές που, ακόμη και σήμερα, αποτελούν επιταγές της σύγχρονης διδακτικής και σημαντικό τμήμα της μαθησιακής διαδικασίας. Ο Δαίδαλος, όπως αποτυπώνεται στο μυθιστόρημα Στα Παλάτια της Κνωσού, στην πραγματικότητα διδάσκει τα βήματα της άμεσης διδασκαλίας. Από παιδαγωγική άποψη, αξιοσημείωτες είναι επίσης οι θέσεις του συγγραφέα για το παιχνίδι, τη σημασία της καλλιέργειας της μουσικής, την αξία του αθλητισμού και του αθλητικού ιδεώδους, κι αυτό φαίνεται μέσα από τους αθλητικούς αγώνες που παρουσιάζονται στο μυθιστόρημα Στα Παλάτια της Κνωσού, όπου, πέρα από την αξία του αθλητισμού και της άθλησης, αναδεικνύονται και οι έννοιες της ευγενούς άμιλλας, της ισότητας των δύο φύλων, της συμμετοχής σε αγώνες.

Αλλά και το μυθιστόρημα Μέγας Αλέξανδρος δίνει έμφαση στην ανατροφή και αγωγή των νέων παιδιών, μέσα από την παρουσίαση της αγωγής που έλαβε ο Αλέξανδρος: αρχικά οι γονείς, με τη νουθεσία, κατόπιν οι παιδαγωγοί, με τη στάση τους και τη σωστή πειθαρχία (με την έννοια της άσκησης και εγκράτειας κι όχι το αναίτιο, άσκοπο και άγριο ξυλοκόπημα, που υπέστη ο ίδιος ο συγγραφέας, ως βιωμένη εμπειρία, όταν ήταν μικρός). Στην Αναφορά στον Γκρέκο, ο συγγραφέας αποκαλύπτει ότι ακολούθησε το δρόμο της γνώσης με την παρότρυνση του αγράμματου πατέρα του να μάθει γράμματα «για να γίνει άνθρωπος και να βοηθήσει την Κρήτη να σωθεί». Για τον Καζαντζάκη, αγώνες δε δίνονται μόνο με τα όπλα αλλά και με την πένα.

Η παιδεία και η μόρφωση, επομένως, εμφανίζονται ως απελευθερωτική δύναμη, ως δύναμη λυτρωτική, που σπάει τα δεσμά της ψυχής, όπως διατυπώνει και η Κρινό στα Παλάτια της Κνωσού. Η μόρφωση ωθεί στην πρόοδο, στην κατάκτηση της ελευθερίας, στον πολιτισμό. Η είσοδος στον κόσμο της γνώσης ανοίγει πόρτες μαγικές σε έναν κόσμο καταπληκτικό, διευρύνει ορίζοντες, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρει. Η προτρεπτική ρήση «Φτάσε όπου δεν μπορείς, παιδί μου» που του έλεγε ο παππούς του, όπως αναφέρει στην Αναφορά στον Γκρέκο, καθώς και η φράση «Αν δεν μπορείς να αλλάξεις την πραγματικότητα, άλλαξε το μάτι που βλέπει την πραγματικότητα», έμειναν ανεξίτηλα χαραγμένες στη μνήμη και την καρδιά του και τις ακολούθησε και στην προσωπική του ζωή, όπως εξομολογείται στην αυτοβιογραφία του.

Πόσο βαθυστόχαστες φράσεις και τι πλούτος νοημάτων!

Στο έργο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά θα πει: «Ζήσε τη στιγμή, η ζωή είναι μια αστραπή, έλα να προλάβεις», ρήση που ακόμη και σήμερα περιέχει την πεμπτουσία της ίδιας της ζωής, την ίδια τη βιοθεωρία του συγγραφέα.

Διαπιστώνουμε, επομένως, ότι τα έργα του Καζαντζάκη βρίθουν από παιδαγωγικές ρήσεις και αποφθέγματα σοφίας: «Κάνε υπομονή παιδί μου, μη βιάζεσαι. Η βιάση είναι η παγίδα του πονηρού».

Και μόνο τα θέματα με τα οποία ασχολείται ο Καζαντζάκης να αναλύσει κάποιος μελετητής θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι υπήρξε πρωτοπόρος για την εποχή του. Έτσι, η πολυπλοκότητα των ανθρώπινων διαπροσωπικών σχέσεων («Το σκληρό αφεντικό το σέβονται, το μαλακό το καβαλικεύουν και τεμπελιάζουν»), η άβυσσος της ψυχής, όπως αποτυπώνεται στον Αλέξη Ζορμπά («Ο άνθρωπος είναι χτήνος. Του ‘καμες κακό, σε σέβεται και σε τρέμει. Του ‘καμες καλό; Σου βγάζει τα μάτια»), η χειραφέτηση της γυναίκας, η αξία της φιλίας αποτελούν θέματα με παιδαγωγική διάσταση, ενώ και έννοιες όπως ο πόλεμος ως δράση ευθύνης, η ελευθερία, η έννοια του χρέους, μια βαθύτατα στερεωμένη έννοια στον Καζαντζάκη, η αξία της τιμής, ο σεβασμός αποτελούν παιδαγωγικές αρετές που πρέπει να έχει καθένας που θέλει να λέγεται καλλιεργημένος άνθρωπος.

Επίλογος

Θα μπορούσε κάποιος να γεμίσει άπειρες σελίδες με ανάλογες ρήσεις, όμως ένας τέτοιος στοχασμός κι ένα τέτοιο πνεύμα όπως του Καζαντζάκη δεν χωρούν στις λίγες σελίδες μιας εισήγησης. Ο Νίκος Καζαντζάκης αποδεικνύεται πέρα από σπουδαίος λογοτέχνης κι ένας μεγάλος παιδαγωγός, με διαχρονική ισχύ. Οι παιδαγωγικές του απόψεις αποδεικνύονται, ακόμη και σήμερα, τόσο επίκαιρες όσο ποτέ. Για το λόγο αυτό και συγκαταλέγεται στο πάνθεον των μεγάλων προσωπικοτήτων, που επηρέασαν, αλλά και εξακολουθούν να επηρεάζουν, με το έργο τους την ανθρώπινη σκέψη και δράση. Η συμβολή του είναι μεγάλη σε αυτό που εργάστηκε με πάθος και ασίγαστη φλόγα: την ηθική εξύψωση του ανθρώπου και της πατρίδας στο ανώτερο βάθρο. Ένας μονάχα δρόμος υπάρχει, θα γράψει στην Αναφορά στον Γκρέκο, και τον λεν ανήφορο. Ας ακολουθήσουμε την προτροπή του κι ας ζωγραφίσουμε τον παράδεισό μας με τα χρώματα της αγάπης, της πίστης, της ελπίδας, της ηθικής, όπως, με τόσο πάθος και θέρμη, μας παρότρυνε κι ο Νίκος Καζαντζάκης να κάνουμε.

*Εισήγηση της εκπαιδευτικού Αθηνάς Ντούλια επί των εκπαιδευτικών απόψεων του Νίκου Καζαντζάκη στο διεθνές συνέδριο με θέμα «Η θέση του Νίκου Καζαντζάκη στην εκπαίδευση στην Ελλάδα και στο εξωτερικό», που είχε διοργανωθεί στο Ηράκλειο από τις 19 έως τις 22 Οκτωβρίου 2017 (για τα 60 χρόνια από το θάνατο του σπουδαίου συγγραφέα).

Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της τουρκοκρατούμενης Κρήτης στις 18 Φεβρουαρίου (3 Μαρτίου) 1883 και απεβίωσε στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου 1957.