Η μάχη της αντωνυμίας και της «φυλετικής ουδετερότητας»

«Ποιες αντωνυμίες προτιμάτε;» είναι μια συνηθισμένη ερώτηση σήμερα στις ΗΠΑ. Η ερώτηση εκφράζει τη διάθεση για αναγνώριση και συμπερίληψη όλων εκείνων που δεν αντιπροσωπεύονται από το δυαδικό άνδρας/γυναίκα. Η απάντηση – he/him, she/her ή they/them για την αγγλική γλώσσα (οι υπόλοιπες προσπαθούν να ακολουθήσουν ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τα γένη καθεμίας) – δεν είναι προφανής γιατί δεν εκφράζει το φύλο (sex στα αγγλικά), δηλαδή την ανατομία που έχει ένας άνθρωπος όταν γεννιέται. Τα he/him, she/her και they/them εκφράζουν την ταυτότητα φύλου (gender στα αγγλικά), δηλαδή την προσωπική αντίληψη κάθε ανθρώπου για το φύλο του. Το they/them (που στα αγγλικά δεν δείχνει γένος θηλυκού ή αρσενικού) υπονοεί ότι ο άνθρωπος που το επιλέγει είτε εντάσσεται κάπου πέρα από το δυαδικό άνδρας/γυναίκα είτε απορρίπτει αυτούς τους δυαδικούς διαχωρισμούς.

Ουδέτερο γένος

Ο όρος μη δυαδικός (non binary) εμφανίστηκε στο Internet το 2014, από χρήστες που ρωτούσαν τι σημαίνει, ενώ το they/them ως ουδέτερο γένος συμπεριλήφθηκε στο Merriam-Webster το 2017. Η συζήτηση περί ταυτότητας φύλου είχε ήδη φουντώσει ανάμεσα στους αμερικανούς εφήβους. Κοινωνιολόγοι τη θεωρούν αντίδραση στην τάση που επικρατούσε στις αρχές του 21ου αιώνα και που «επέβαλλε» προκλητικό ντύσιμο από την προεφηβεία και ροζ κοριτσίστικο στυλ σε μικρότερη ηλικία (επιρροή από τις ταινίες της Disney με τις πριγκίπισσες). Παράλληλα επέβαλλε στα αγόρια σκούρα χρώματα και δυναμικά παιχνίδια.

Η επόμενη γενιά εφήβων στις ΗΠΑ – η οποία συνέπεσε με την περίοδο που ένα υπολογίσιμο κομμάτι της αμερικανικής κοινωνίας αρνείται να αυτοπροσδιορίζεται ως άνδρας/γυναίκα και αναζητεί όρους που να αποδίδουν καλύτερα την ταυτότητα φύλου του – θέλησε να διαφοροποιηθεί αρχικά στο ντύσιμο (φαρδιά «oversize» ρούχα, όπως η τραγουδίστρια Μπίλι Αϊλις που έγινε παγκοσμίως διάσημη στα 15 της) και στη συνέχεια να διαφοροποιηθεί από την προηγούμενη γενιά στις αντωνυμίες της. Σύντομα η χρήση των προτιμώμενων αντωνυμιών γενικεύθηκε στις ΗΠΑ. Στην προεκλογική εκστρατεία, οι υποψήφιοι τότε Τζο Μπάιντεν και Κάμαλα Χάρις πρόσθεσαν τις αντωνυμίες τους (he/him και she/her αντίστοιχα) στα βιογραφικά τους στα social media – έκτοτε η αντιπρόεδρος την έχει προσθέσει και στα μέιλ της δίπλα στην υπογραφή της.

Τα δημόσια έγγραφα

Σήμερα, πολλές Πολιτείες προσφέρουν μια μη δυαδική επιλογή για το φύλο στα δημόσια έγγραφα (π.χ. στο δίπλωμα οδήγησης), ενώ μεγάλες εταιρείες ενθαρρύνουν τους υπαλλήλους τους να προσθέτουν τις αντωνυμίες τους δίπλα στο όνομά τους, τόσο στα μέιλ όσο και όταν συστήνονται προφορικά, στις επαγγελματικές τους κάρτες, στις τηλεδιασκέψεις, σε παρένθεση δίπλα στο όνομά τους. Διοργανώνονται σεμινάρια προς εργαζομένους, γονείς, βουλευτές κ.ά. που εξηγούν τη διαφορά ανάμεσα στην ταυτότητα φύλου και τον σεξουαλικό προσανατολισμό και συστήνουν την αποφυγή «δυαδικών» όρων, όπως κόρη και γιος, και την αντικατάστασή τους με «ουδέτερους», όπως παιδί.

Εκτός ΗΠΑ, η δήλωση και χρήση των «προτιμώμενων αντωνυμιών» έχει πάρει για τα καλά τον δρόμο της. Στην Ελλάδα, όλο περισσότεροι γονείς εκφράζουν απορία για το τι ακριβώς εννοούν τα παιδιά τους όταν τους ρωτούν ποιες είναι οι αντωνυμίες τους.

Στα μέσα Σεπτεμβρίου, σε άρθρο του στη «Washington Post» ο κοσμήτορας της Νομικής Σχολής του Γέιλ, Ιαν Εϊρς, που προτιμά να αναφέρονται στο πρόσωπό του με τις αντωνυμίες they/them, όπως προσδιορίζει δίπλα στην υπογραφή του στην αρχή του άρθρου, εξήγησε την απόφασή του από το εφετινό πανεπιστημιακό έτος να αναφέρεται σε όλους τους φοιτητές κατ’ αρχήν με τις αντωνυμίες they/them και να τις αλλάζει μόνο αν του ζητήσουν να χρησιμοποιεί κάτι διαφορετικό. Κάτω από το συγκεκριμένο άρθρο υπάρχουν περισσότερα από 4.000 σχόλια.

Λίστα με αντωνυμίες

Την περασμένη Τετάρτη (20/10) το αμερικανικό Στέιτ Ντιπάρτμεντ τίμησε τη Διεθνή Ημέρα Αντωνυμιών, κυκλοφορώντας μια επικαιροποιημένη λίστα με τις αντωνυμίες που χρησιμοποιούνται σήμερα. Το θέμα ξεσήκωσε έντονες αντιδράσεις από Ρεπουμπλικανούς πολιτικούς και συντηρητικά μέσα ενημέρωσης («Τη μέρα που η Κίνα έπιασε τις αμερικανικές υπηρεσίες εξαπίνης πραγματοποιώντας δοκιμή υπερηχητικού πυραύλου και ενώ υπάρχουν ακόμη Αμερικανοί εγκλωβισμένοι στο Αφγανιστάν, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ασχολείται…»).

Η δημόσια συζήτηση που προκάλεσε η τοποθέτηση του Εϊρς για το θέμα των αντωνυμιών στο Γέιλ έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Οι οπαδοί των «ουδέτερων» επιλογών για το φύλο (από την καθομιλουμένη ως τα έγγραφα) υποστηρίζουν ότι δίνει μια διέξοδο σε όσους δεν αισθάνονται ούτε άνδρες ούτε γυναίκες. Αλλοι ελπίζουν ότι η «φυλετική ουδετερότητα» θα απαλλάξει τον κόσμο από τα φυλετικά στερεότυπα – ήδη καταστήματα παιχνιδιών προσθέτουν τμήμα «ουδέτερου φύλου» (δηλαδή για όλα τα φύλα) δίπλα στα κοριτσίστικα και αγορίστικα παιχνίδια που περιλαμβάνουν κουζινικά και αυτοκινητάκια, αντίστοιχα, διαιωνίζοντας τους «παραδοσιακούς» ρόλους ανδρών και γυναικών.

Οσοι αντιδρούν στη δήλωση των προτιμώμενων αντωνυμιών και στην προσθήκη «μη δυαδικής» επιλογής στα δημόσια έγγραφα τονίζουν ότι σε λίγο δεν θα καταλαβαινόμαστε μεταξύ μας και ότι τα δημόσια έγγραφα δεν αποτελούν πεδίο προσωπικής έκφρασης.

Ο σεξισμός στη γλώσσα και οι αδικίες

Το ζήτημα, εκτός από κοινωνικό, είναι και γλωσσολογικό. Πολλοί ειδικοί προτείνουν λύσεις για να αντιμετωπιστούν οι αδικίες (απόρριψη όσων δεν εντάσσονται στους άνδρες ούτε στις γυναίκες) ή ο σεξισμός στη γλώσσα (ο πληθυντικός γίνεται αρσενικού γένους αν υπάρχει έστω και ένας άνδρας ανάμεσα σε πολλές γυναίκες). Αλλοι πλάθουν νέες λέξεις για να εκφραστεί η ουδετερότητα φύλου (ze/zir) και να μην μπερδεύεται με το πληθυντικό they/them, άλλοι προτείνουν να συντάσσεται το they/them με το ρήμα στον ενικό όταν υπονοεί μη δυαδικότητα – η Kennedy School of Government του Χάρβαρντ, που θεωρείται προπύργιο του κατεστημένου, δέχθηκε να φτιάξει καρτελάκια στους φοιτητές με τέσσερις επιλογές αντωνυμιών (he/him, she/her, they/them και ze/zir). Οι προτάσεις είναι δεκάδες, μερικές στα όρια του γελοίου, και συνολικά αποκαλούνται «νεοαντωνυμίες» (neopronouns).

Γλωσσολόγοι, όπως ο Τζον Μακ Γουόρδερ από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια στη Νέα Υόρκη, τονίζουν ότι η γλώσσα εξελίσσεται και είναι λογικό να πλάθεται ανάλογα με τις απαιτήσεις της κοινωνίας – όπως π.χ. καταργήθηκε το δεσποινίς και έμεινε μόνο το κυρία επειδή δεν χρειάζεται να προσδιορίζουμε αν μια γυναίκα είναι παντρεμένη όταν την προσφωνούμε. Τονίζουν επίσης ότι η γλώσσα εξειδικεύεται και εξευγενίζεται για να εκφράζει περισσότερες αποχρώσεις νοημάτων ή να μην προσβάλλει τμήματα του πληθυσμού.