Άλλαξε η πανδημία τον καπιταλισμό;

Ήταν ένα ερώτημα που εμφανίστηκε σχεδόν στην αρχή της πανδημίας, από τη στιγμή που οι κυβερνήσεις διαπίστωσαν ότι οι «αυτοματισμοί» των αγορών δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις μιας μείζονος απειλής για τη δημόσια υγεία και αναγκάστηκαν να πάρουν μέτρα που ισοδυναμούσαν με μια χωρίς προηγούμενο αναστολή οικονομικών δραστηριοτήτων και τα οποία πυροδότησαν μια βαθιά οικονομική ύφεση, η αντιμετώπιση της οποίας οδήγησε σε μεγάλης κλίμακας κρατικές οικονομικές ενισχύσεις σε διάφορα επίπεδα: Σηματοδοτεί η πανδημία και η κρίση την τομή που θα οδηγήσει τον καπιταλισμό σε μια βαθύτερη αλλαγή ή έστω στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για αλλαγή;

Η πανδημία ως καταλύτης

Για τον Ρομπέρ Μπουαγιέ και το βιβλίο του Οι καπιταλισμοί στη δίνη της πανδημίας (εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση του Άγγελου Μουταφίδη), η πανδημία έχει λειτουργήσει σαν ένας καταλύτης που έχει αναδείξει τις πραγματικές αβεβαιότητες στον πυρήνα του σύγχρονου καπιταλισμού,  έχει υποδείξει τις συνέπειες από μια ακυβέρνητη παγκοσμιοποίηση και έχει αποδείξει ότι ήταν αυταπάτη η πεποίθηση ότι ο καλύτερος χειρισμός του απρόοπτου και του κινδύνου  ήταν η πληροφοριακή αποτελεσματικότητα των χρηματοπιστωτικών αγορών. Για τον Μπουαγιέ δύο ιστορικά ενδεχόμενα ανοίγονται, είτε ο ορίζοντας μιας κοινωνίας γενικευμένης επιτήρησης που θα βάθαινε έναν διχασμό ανάμεσα  σε μια μικρή κατηγορία πλουσίων και ένα πλήθος υποτελών, είτε ένας εναλλακτικός ορίζοντας που θα προέκυπτε από την κατάρρευση του προηγούμενου σεναρίου και την εκ νέου ανάδειξη της αναγκαιότητας  ενός κοινωνικού κράτους, μιας δημοκρατίας διευρυμένης και μιας αντίληψης παγκόσμιων δημόσιων αγαθών και κοινών.

Η πανδημία στο φόντο μιας πολυκρίσης

Από τη μεριά του ο Άνταμ Τουζ στο βιβλίο του Shutdown. How Covid Shook the World’s Economy (Viking 2021), αντιμετωπίζει την περίοδο με μια ιστορική ματιά καταγράφοντας όχι μόνο την εντυπωσιακή κλίμακα των παρεμβάσεων που έγιναν, αλλά και τον τρόπο που η πανδημία ουσιαστικά λειτούργησε ως μια «πολυκρίση», δηλαδή ως η συνάντηση ευρύτερων κρισιακών τάσεων. Την ίδια ώρα ο Τουζ δεν παραλείπει να υπογραμμίσει και τις ανεπάρκειες και τα όρια των παρεμβάσεων που έγιναν. Ούτως ή άλλως η τοποθέτησή του παραμένει εντός μιας κεϋνσιανής οπτικής, οριζόμενης τελικά ως ένα σύνολο από παρεμβάσεις που κατορθώνουν να τροποποιήσουν τις δυναμικές της οικονομικής συγκυρίας.

Η δυνατότητα ενός  Πράσινου Green Deal

Πιο θετική στην προοπτική μιας «αλλαγής παραδείγματος», η Grace Blakeley στο The Corona Crash. How the Pandemic Will Change Capitalism (Verso 2020) θεωρεί ότι η εμπειρία της πανδημίας απέδειξε τα όρια ενός χρηματοοικονομικού καπιταλισμού και την ανάγκη μεγάλων οικονομικών παρεμβάσεων. Ακόμη περισσότερο θεωρεί ότι είναι ακριβώς αυτό το είδος παρέμβασης στην οικονομία και κινητοποίησης μεγάλων πόρων που δείχνει γιατί μπορεί να υπάρξει ένας άλλος δρόμος για την οικονομία και γιατί μπορεί να είναι εφικτό ένα Πράσινο New Deal που θα συνδυάζει την κοινωνική δικαιοσύνη και την αποτροπή της κλιματικής καταστροφής.

Το κράτος μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικό

Σε αυτά τα τρία βιβλία θα μπορούσε κανείς να προσθέσει και το Mission Economy. A Moonshot Guide to Changing Capitalism της Mariana Mazzucato (Penguin, 2021). Παρότι η πανδημία δεν είναι το κεντρικό του σημείο αναφοράς εντούτοις χρησιμοποιείται ως ένα παράδειγμα για τη βασική θέση της συγγραφέως που είναι ότι σε πείσμα μιας διάχυτης δυσπιστίας, το κράτος μπορεί να αναλαμβάνει και να επιτελεί αποτελεσματικότερα και με μικρότερο κόστος μεγάλα καινοτόμα σχέδια και οράματα, που η ιδιωτική επιχειρηματικότητα από μόνη της δεν μπορεί να επιτελέσει.

Εάν κανείς αναζητούσε ένα κοινό νήμα που διαπερνά αυτές τις παρεμβάσεις, παρά το διαφορετικό βαθμό αισιοδοξίας που τις διαπερνά, είναι ότι η πανδημία σηματοδοτεί μια τομή μέσα στην εξέλιξη του σύγχρονου καπιταλισμού επαναφέροντας στο προσκήνιο την ανάγκη για ισχυρή κρατική παρέμβαση, περιορισμό της ανεξέλεγκτης λειτουργίας των αγορών και εντονότερη διεθνή συνεργασία.

Η δυσκολία της αλλαγής

Όμως, η σταδιακή μετάβαση σε μια «μετα-πανδημική» συγκυρία μάλλον δείχνει να μην παραπέμπει στην εμπέδωση των διδαγμάτων της πανδημίας. Το γεγονός ότι τα μεγάλα πακέτα τόνωσης της οικονομίας και αντιμετώπισης ενδημικών κοινωνικών προβλημάτων του προέδρου Μπάιντεν συναντούν δυσκολίες στο Κογκρέσο, ο τρόπος που η επιστροφή του πληθωρισμού αναγεννά σκέψεις για περιοριστικές πολιτικές και τέλος των παραλλαγών «ποσοτικής χαλάρωσης», ή η ανησυχία που προκαλεί ο τρόπος που τμήματα της εργασίας αξιοποιούν την αυξημένη ζήτηση ως μέσο για να βελτιώσουν τη θέση τους, είναι μερικά παραδείγματα επιμονής σε έναν προηγούμενο τρόπο σκέψης.

Ίσως γιατί αυτό που θα φάνταζε ως η αναγκαία ορθολογική διόρθωση ενός προηγούμενο business as usual και θα επικέντρωνε κυρίως στα ζητήματα της κρατικής διαχείρισης και της διανομής, προσκρούει πάνω σε έναν πυρήνα κοινωνικών σχέσεων ιδιοκτησίας και εξουσίας στην παραγωγή (και των αντίστοιχων αντιλήψεων και συμπεριφορών) που απαιτεί άλλες βαθύτερες (και από μία άποψη πιο «βίαιες») μορφές μετασχηματισμού.

Η ιστορία του καπιταλισμού είναι η ιστορία των αμφισβητήσεων του

Η ιστορία του καπιταλισμού μας δείχνει ότι οι μεγάλες τομές και αλλαγές, αυτές που μας επιτρέπου να τον περιοδολογήσουμε, καθορίστηκαν από την ύπαρξη ή όχι ισχυρών αμφισβητήσεών του. Και εάν ένα φάσμα τάσεων, από το «κοινωνικό κράτος» έως τη «φορντική οργάνωση της παραγωγής» απαντούσε σε έναν προηγούμενο κύκλο κοινωνικών αγώνων, ο νεοφιλελευθερισμός πάτησε πάνω σε ένα κύκλο ηττών και αποσυσπείρωσης των εργαζόμενων τάξεων.